España pode formar parte, oficialmente, da lista dos países que contan con algún caso da nova variante da enfermidade de Creutzfedlt-Jakob tras o falecemento en Madrid dunha moza de 26 anos. O diagnóstico realizado pola unidade de referencia de Anatomopatología da Fundación Alcorcón, que confirma a morte da moza pola citada enfermidade, deberá ser ratificado en breve polo Centro de referencia comunitario de Edimburgo (Reino Unido).
A pesar da gravidade do feito en cuestión, a percepción do risco non é tan alta como cando saltou á luz pública o primeiro caso de «vaca tola» no ano 2000, polo que non se prevén consecuencias nefastas para o sector produtivo da carne de bovino. As medidas legais introducidas polas autoridades sanitarias na UE, a retirada do mercado daqueles materiais de risco e unha adecuada comunicación sobre a evolución da crise alimentaria han deixado atrás posibles preocupacións xeneralizadas sobre a cuestión.
E é que non cabe dúbida de que a percepción do risco por parte dos consumidores variou substancialmente e, con ela, a súa consideración como risco para a saúde por parte das autoridades sanitarias. Quizais agora, tras as palpables evidencias dunha situación de descoñecemento e descontrol previo, poida exporse a vía das responsabilidades a fin de dar conta á sociedade do grao de protección xurídica do que gozamos os consumidores ante situacións de tal índole.
Antecedente de principios legais
O primeiro caso humano da nova variante de Creutzfedlt-Jakob confirmouno o Reino Unido en 1996
A enfermidade das «vacas tolas» (Encefalopatía Esponxiforme Bovina-EBB) foi diagnosticada por primeira vez no Reino Unido no ano 1985, estendéndose con posterioridade a outros países da UE. Nunha primeira fase, unicamente constituíu unha preocupación meramente económica, cuxa única finalidade era protexer a un sector que rexistrou máis de 180.000 casos, e padeceu o sacrificio de 4,8 millóns de vacas desde 1996, a fin de controlar a enfermidade.
Entre as primeiras medidas adoptadas ante o brote epidémico estableceuse a prohibición de comercializar fariñas de carne para rumiantes, que foi adoptada no Reino Unido en 1988, e dilatada a súa aplicación en España ata o ano 1994, cando xa se coñecían casos de EBB en Italia e Alemaña. Con todo, non foi ata o ano 1996, tras a declaración no Reino Unido do primeiro caso humano da nova variante de Creutzfedlt-Jakob, cando se tomaron as primeiras medidas serias con respecto a este tema, ante a sospeita de que a súa inxesta podería ser a causante da nova enfermidade, e que afectaba principalmente a persoas novas, provocándolles unha dexeneración grave neurovegetativa.
A Comisión Europea decidiu entón, e como primeira medida de contención ante a sospeita, a prohibición da exportación de gando bovino, carne de vacún e produtos derivados desde o Reino Unido; a pesar da gran incerteza científica en canto aos riscos que supuñan para a saúde humana. A Decisión adoptada en 1996 supuxo a aplicación por primeira vez do Principio de Precaución no ámbito alimentario, e determinou un importante conflito de intereses que chegou mesmo aos máis altos Tribunais de Xustiza, tras a impugnación da norma comunitaria polo Reino Unido.
Os xuíces sentenciaron que as institucións están habilitadas para adoptar medidas de protección sen ter que esperar a que se demostre plenamente a realidade e gravidade de tales riscos; máxime cando no presente caso existía unha gran incerteza científica en canto aos riscos para a saúde das persoas. Con posterioridade, o Consello supeditaba o levantamento da prohibición no Reino Unido á adopción de toda unha serie de medidas, como eran a retirada de todo tipo de fariña de carne e ósos das explotacións agrícolas ou das empresas que fabriquen alimentos para gañado; un incremento dos controis nos matadoiros; a introdución dun sistema de pasaporte para cada animal e implantación dun sistema informático para identificación e seguimento dos animais; a eliminación e exclusión dos animais da especie bovina de máis de 30 meses de idade da cadea alimentaria humana e animal; e a aplicación dun programa de sacrificios selectivos.
O levantamento do embargo chegaría anos máis tarde, tras a comprobación de que o Reino Unido cumpría escrupulosamente os requisitos establecidos. Con respecto ao resto dos Estados Comunitarios, non foi ata o ano 1997 cando se aprobou un plan de acción mediante a adopción dun paquete de medidas de protección, que consistían basicamente, na prohibición de utilizar calquera tipo de material que represente un risco en relación coa EEB (cranio, incluído o cerebro e os ollos, as amígdalas e a medula espinal do gando bovino e caprino); o bazo do gando ovino e caprino; así como a utilización da columna vertebral para a produción de carne recuperada mecanicamente.
Ademais, estableceuse un sistema de identificación e rexistro dos animais da especie bovina, e de etiquetaxe da carne de vacún e dos produtos a base de carne de vacún; así como un sistema de etiquetaxe específica dos pensos que conteñen produtos proteicos procedentes de tecidos de mamíferos. A estas primeiras e urxentes medidas seguíronlles ata a data toda unha infinidade de normas, tanto nacionais como comunitarias, que tentaron controlar os efectos da enfermidade, nun difícil equilibrio entre a protección do consumidor e a preservación do sector cárnico afectado.
As medidas adoptadas, atendendo ao longo período de incubación da enfermidade, non puideron evitar que o número de falecidos elévese na actualidade a 180 nun total de 11 países (150 no Reino Unido, 13 en Francia, 2 en Irlanda, e 1 en Estados Unidos, Canadá, Arabia Saudita, Xapón, Holanda, Italia, Portugal, e España, tras a confirmación oficial).
O noso sistema legal dificilmente dará unha resposta satisfactoria a un asunto como o das graves consecuencias do mal das «vacas tolas» en humanos. E é que a propia característica da enfermidade, cuxa latencia pode chegar a superar perfectamente o dez anos, non atopa amparo legal ao que acollerse para instar unha acción de responsabilidade no noso ordenamento xurídico. Os prazos legais, a pesar da modificación lexislativa sobre responsabilidade por produtos defectuosos para incluír ás materias primas agrícolas e gandeiras como consecuencia do mal das «vacas tolas», quedan de xeito evidente curtos para reclamar.
E é que, a pesar dos profundos cambios normativos que apareceron nos últimos anos para controlar a situación e determinar máis claramente a quen incumbe a responsabilidade de comercializar alimentos seguros, a situación de desprotección dun consumidor afectado por esta enfermidade non variou, pois a lexislación, que en todo caso resultaría aplicable ao caso, sería aquela que estaba en vigor antes das profundas modificacións realizadas durante os últimos anos.
Doutra banda, e aínda que o sistema xurídico permitise instar unha reclamación por danos e prexuízos dentro de prazo e lográsese determinar unha relación de causa-efecto entre a enfermidade e o consumo de carne de vacún, atopariámonos/atopariámosnos cun grave problema, á hora de identificar tanto á persoa responsable de tales feitos, como ao alimento ou alimentos causantes da enfermidade. O máis probable é que os diversos operadores (importadores, distribuidores, gandeiros, comerciantes) axustásense á normativa vixente naqueles momentos, anterior ao comezo da aplicación de medidas preventivas con respecto ás fariñas cárnicas para rumiantes e á comercialización da carne de vacún.
A única vía posible de reclamación que podería quedar é a da responsabilidade patrimonial da administración por un funcionamento normal ou anormal dos seus servizos de inspección. Quizais tamén a de dilucidar outro tipo de responsabilidades que van máis aló das autoridades sanitarias nacionais, a fin de pescudar se a súa actuación, en canto á adopción de medidas preventivas ou de control, foi oportuna, necesaria, adecuada, tardía ou eficaz, e compatible co risco que se pretendía evitar.
O asunto en cuestión é tremendamente complexo e de difícil encaixe legal. Máis ben a cuestión está moi difícil para o consumidor que poida resultar prexudicado pola enfermidade. E, aínda que é predicible, ou polo menos, esperable que as nosas autoridades tomen medidas paliativas deste mal, xa inevitable para as familias dos afectados, procedendo a unha indemnización xusta, non estaría de máis que se puidese investigar, atendendo aos últimos datos científicos e doutra índole, quen foron os responsables e quen actuaron seguindo criterios distintos dunha protección eficaz para a saúde dos consumidores.
Tampouco estaría de máis que se tomase boa nota da desprotección do consumidor neste tipo de «males» para iniciar o camiño lexislativo cara a unha protección máis eficaz do consumidor, non só a nivel preventivo, senón tamén en canto á reparación dos danos causados, ampliando o máis xenerosamente posible os prazos para unha eficaz reclamación ou investigación xudicial, así como sistemas para identificar máis directamente aos responsables ou, no seu caso, para distribuír a responsabilidade de forma equitativa entre todos os operadores involucrados no risco creado.
