Ángel Gil doktorearen ibilbide zientifikoa lerro batzuetan laburtzea erronka handia da. Hain da zabala eta ospetsua ezen zaila baita 50 urteko sintesia egitea, ezen Granadako Unibertsitateko (UGR) Biokimika eta Biologia Molekularreko Departamentuko katedradunak ikerkuntzan dihardu. Gaur egun Nutrizioko Fundazio Iberoamerikarreko (FINUT) lehendakaria da, eta Zientzia Biologikoetako doktore hori 1973an hasi zen lanean. Urte horretan, amaren esneari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen, eta, ordutik, ez du jarduera zientifikoa eten. Elikaduraren alorrean egin duen ibilbidea, eta, bereziki, obesitatearen azterketan, sari nazional eta nazioarteko ugari jaso ditu —duela gutxi, David Cuthberson Lecture Award 2021 saria jaso du, eta 42 urtean hori lortu duen bigarren espainiarra bihurtu da—, eta 700 argitalpenetan jaso du. UGRko BioNit taldearen buru da 18 pertsonako talde bat. Egunero gizentasunaren zergatia aztertzen dute, eta horren bila dabiltza.
Haurren obesitatea da BioNit taldearen ikerketa-ildo nagusietako bat. Zergatik da inoiz baino beharrezkoagoa funtsak eta baliabideak hari buruz ikertzeko erabiltzea?
Ikerketaren bidez bakarrik konpon daiteke, epe ertain eta luzera, obesitatearen eta haren komorbilitateen arazoa.[trastornos asociados]batez ere, diabetesa eta gaixotasun kardiobaskularra. OMEren azken COSI (European Childhood Obesity Surveillance Initiative) txostenaren arabera, Espainiako adingabeen % 41ek gehiegizko pisua edo obesitatea du, Europako tasarik altuenetako bat, Grezia eta Italiaren atzetik. Barne-azterketen arabera, eskola-adinean dauden haur obesoen %70ek nerabeak eta helduak izaten jarraitzen dute, eta haur horien %12 eta %30 artean, gaixotasun kardiobaskular goiztiarra izaten dute. Horrek osasun arazo larria dakar, baina baita osasun gastu handia eta gaixotasuna tratatzeko beharko diren baliabide ugari ere.
Aspalditik ari gara obesitatearen aurkako neurriak aplikatzen, ez al dira funtzionatzen ari?
Obesitatea ez da bat-batean gutxituko. 1984an, lehen datu fidagarriak bildu ziren egunean, Espainian % 4,8koa zen haurren obesitatea, eta orain % 18an gaude. Tasak ikasketen arabera aldatzen dira, baina adin-tarte batzuetan % 18 dira. Horrek esan nahi du arazo bat sortu dugula hamarkadetan, eta arazo hori konpontzea denboran zehar programa espezifikoak aplikatzearen mende egongo dela. Ikerketaren bidez soilik egin daitezke ikuspegi berriak, murrizketa hori gerta dadin osasun-politika publiko egokiak ezartzen laguntzeko. Egia da Espainian hartzen ari diren neurriak lehen fruituak ematen hasi direla. Horren adierazgarri dira zenbait ikerketa, obesitateari buruzko datuek okerrera egiten ez dutela eta beste batzuek hobekuntza txiki bat hautematen dutela, baina ikertzen jarraitu behar dugu.
Haurren obesitatearen arloan, zer arlotan ikertu behar da gehien?
Adibidez, oraindik ez ditugu ezagutzen obesitatearen genetikarekin, ingurumenarekiko elkarreraginarekin, elikadura pertsonalizatua egiteko aukerarekin, sindrome metaboliko goiztiarra saihesteko tratamendu goiztiarrak aplikatzearekin zerikusia duten alderdi asko.[factores de riesgo enfermedad cardiaca y diabetes, como la obesidad abdominal, presión arterial alta o un nivel alto triglicéridos]haurrengan… Osasunari buruzko ikerketa funtsezkoa da, baina, nire ustez, bereziki gizentasunaren arloan.
Bere taldea 18 ikertzailek osatzen dute. Zer proiektutan ari dira lanean?
Duela 20 urte hasi ginen obesitatean lan egiten. Obesitatearen eta Nutrizioaren Fisiopatologiaren Sareko Ikerketa Biomedikoaren Zentroko (CIBEROBN) kide den taldea gara. Talde honetan, Concepción Aguilera irakaslea buru duen proiektu bat lantzen ari gara. Proiektu horretan, gizentasunaren eta asaldura epigenetikoen determinatzaile genetikoak ikusten ari gara, jakiteko zergatik duten gizentasunarekiko suszeptibilitate handiagoa eta nola eragiten dioten elkarri aldagai genetiko horiek ingurumenarekin. Proiektu hau, gainera, duela urte asko hasi ziren beste batzuen jarraipena da.
Genetikaz gain, zer beste arlo lantzen ditu zure taldeak?
Asmaren eta obesitatearen arteko harremana ere lantzen ari gara ulertzeko zergatik diren pertsona gizen batzuk besteak baino sentikortasun handiagoa arnas eritasun horrekiko. CIBEROBNen barruan, eta Kordobako Unibertsitateko talde batekin, Mercedes Gil Campos doktoreak zuzenduta, Zaragozako Unibertsitateko beste talde batekin, Luis Morenok eta Gloria Bueno doktoreak zuzenduta, eta Santiagoko Unibertsitateko beste talde batekin batera, haurren kohorte handi bat dugu, zeinek bizitza pruberetik punber-era garatzen duten jakiteko.
Eta CIBEROBNetik kanpo? Granadako Unibertsitatearekin proiekturik badute?
Bai, José Mataix Elikadura eta Elikagaien Teknologiak Ikertzeko Institutuaren barruan, haurren esparruan mikrobiotak dituen aldaketei lotutako proiektuetan murgilduta dago taldearen zati bat, bereziki haur goiztiarretan. Beste bat mikroorganismo probiotikoak garatzen eta helburu terapeutikoekin erabiltzeko ekintza-mekanismo potentzialak aztertzen ari da. Eta taldearen beste zati bat elikagaien konposatu bioaktibo batzuk ebaluatzen ari da (zehazki, oliba-olio birjina estra), eta sindrome metabolikoarekin eta gaixotasun kardiobaskularrarekin zerikusia duten zenbait asaldura metaboliko eta klinikotan (hipertentsioa, kolesterola) zehazki nola eragin dezaketen baloratzen ari gara.
Bere ibilbidean, lan zientifiko asko argitaratu ditu. Nabarmendu al daitezke obesitatearen aurkako borrokan garrantzi berezia izan duten batzuk?
Gure taldearen lorpen handienetako bat giza esnearen nukleotidoen funtzio biologikoak ikertzea izan da; izan ere, konposatu horiek jaioberri-aldian duten zeregina argitzen lagundu dugu, bai eta jaioberri goiztiarretan immunitate-erantzuna modulatzen ere. Hain zuzen, aurkikuntza horiei esker, EBk eranskin bat sartu zuen bularreko haurrentzako prestakinei buruzko 96/4/EE Zuzentarauan, eta, orduz geroztik, behi-esnean oinarritutako haur-formulak nukleotidoekin ordezkatzea gomendatzen du. Obesitateari lotutako aldaera genetiko berriak ere aurkitu ditugu, eta hori jasateko arrisku genetikoa balioesteko algoritmo batzuk ezarri ditugu. Mikroorganismo probiotikoen arloari dagokionez, zenbait bakterioren mekanismo molekular eta genetikoak ikertu ditugu, obesitatearen prebentzio eta terapeutikarekin erabil daitezkeenak. Konposatu bioaktiboen arloan, oliba-olio birjina estrak gaixotasun kardiobaskularra prebenitzeko mekanismo molekularrak eta biokimikoak ezarri ditugu.
Zein dira oliba-olioaren ondorio biologiko horiek?
Oliba-olioaren kontsumoak, azido oleikoa edukitzeagatik osasunarengan duen eragin onuragarriaz gain, konposatu bioaktiboak edukitzeagatik ere badu eragina (polifenolak, terpenoak, soslaia); izan ere, azterketa epidemiologikoetan eta esku-hartzeetan frogatu dugunez, eragin oso onuragarria dute bihotz-hodietako osasunarentzat eta gaixotasun kroniko ugari prebenitzeko. Hori dela eta, ezin dira homologatu olio desberdinen onurak beren konposizioagatik bakarrik, hazienak disolbatzaile organikoekin erauzi behar baitira eta prozesu horretan galdu egiten baitira konposatu bioaktibo horiek.
Zure ustez, ikerketa-urteei esker lortutako aurrerapen eta aurkikuntza horiek guztiak islatzen dira erakundeek obesitatearen aurka egiteko ezartzen dituzten politika publikoetan?
Ezertarako ez. Politika oso ona dago, Maria Neira doktoreak irizpide onez ezarri zuena[hoy directora del Departamento de Salud Pública y Medio Ambiente la Organización Mundial]Elikagaien Segurtasunerako Espainiako Agentziako lehendakaria izan zen. NAOS estrategiaz ari naiz. Programa aitzindaria izan zen eta bikaina izaten jarraitzen du, baina eskura dituen baliabideak gutxienekoak dira Espainiak duen obesitate-arazo larrirako. Paperean, programa oso polita da eta Osasun Ministerioak aplikatzen du ahal duen neurrian, baina ezin da garatu.[se refiere a que después de más 15 años desde su lanzamiento, este programa no ha logrado reducir forma clara la tasa obesidad infantil].
Zein dira Espainian ikerketa horiek garatzeko dauden oztopo nagusiak?
Ez da erraza proiektuak egiteko finantziazioa lortzea, baina ez Espainian, ez munduko edozein lekutan. Proiektuak lehiakorrak dira eta, beraz, ez da erraza, baina ikerketa-talde onek beti lortzen ditugu baliabideak. Ideia onak daudenean, funtsak lortzen dira. Kontua da gure herrialdean ikerketarako baliabide horiek oso urriak direla. Puntako taldeok normalean finantziazioa lortzen dugu, baina funts horien kopurua eta aplikazioa oso txikia da beste herrialde batzuekin alderatuta. Horren adibide bat da Espainian ikerketako inbertsioa ez dela inbertsiotzat hartzen, gastutzat baizik. Horregatik, lehenik eta behin, ohartu behar da ikerketa herrialde baten garapenaren motorra dela, Eskandinaviako herrialdeek, Alemaniak eta EEk aspaldi esan zuten bezala. AEB edo Erresuma Batua.
Zer aldaketa egin behar dira Espainian beste herrialde batzuekin alderatzeko?
19. COVIDaren pandemia bezalako arazoak sortzen direnean, mundu guztia gogoratzen hasten da zer garrantzitsua den ikerketa, baina aste batzuen buruan ahaztu egiten da. Espainiak inbertsiotzat hartu behar du; izan ere, ikerketan inbertitzean irabaziak lortzen dira, ikerketa enpresetara eramatetik eratorriak: patenteak sortzetik, enplegua sortzen du, produktuak beste herrialde batzuetara esportatzeko aukera…
Kontzientzia hartzeaz gain, zer gehiago behar da?
Gure BPGaren zati handi bat inbertitzea eta sistema eta gorabehera politikoek etengabe mehatxatzen ez duten ikerketa-agentzia handi bat eraikitzea. Politikariak epe laburrekoak dira, lau urtean behin izaten diren hauteskundeengatik eta alderdietan gertatzen diren aldaketengatik. Ikerketak ez du egoera horien mende egon behar, baizik eta erakunde handi bat behar dugu, epe luzeko programak izango dituena eta ikerketari lagunduko diona, gertaera politikoak gorabehera. Aspalditik ari gara hori eskatzen ikertzaile-elkarte eta -taldeek, baina orain arte ez dugu erantzunik izan.
Laburbilduz: ezagutza zientifikoa badugu, baina erakundeek ez dute asko egiten.
Bai, ikerketa politikariek gero politika publikoetan aplikatzen dutenaren argi-urtera doa. Programa egokiak ezarri behar ditugu eskolatik, irakasleak prestatuz, eta hezkuntza ona eman herritar guztiei elikaduran eta bizi-ohituretan. Ezin dugu pentsatu haur batek bizimodu osasungarria egin dezan gurasoek egiten ez badute. Egia da horri dagokionez zerbait egiten hasi direla, baina politika eraginkor eta iraunkor gehiago behar dira, eta modu egokian finantzatuta egon behar dute.
Zer beharko litzateke osasunaren arloan?
Adibidez, gure osasun-sistema ona da, baina, zalantzarik gabe, izugarri hobetu daiteke. Lehen mailako arretan, pediatra batek bost minutu ditu haur bat ikusteko. Horri esker, ezin da adingabearen jarraipena gehiegizko pisuarekin egin. Gauza bera gertatzen da ospitaleetan. Gehienek ez dute baliabiderik haur lodiekin diziplina anitzeko tratamendua egiteko; hau da, endokrino pediatrikoekin, nutrizionistekin, jarduera fisikoan espezializatutako profesionalekin… Ospitaleen eta gizarte-segurantzaren munduan burokrazia dago, baina profesionalak falta dira. Eta ez naiz ari medikuez eta erizainez bakarrik, baita jarduera fisikoko nutrizionista eta espezialistez ere, ospitaleetan sartzeko aukera badute. Azken finean, ikerketan inbertsio handiagoa egin behar dugu, zientziara bideratutako BPGaren ehunekoa handituz, eta ondo trebatutako jendeak gure herrialdearen onerako eta baldintzetan lan egin dezan saiatu.
