Koipez betetako pizzak, saltsaz betetako hanburgesak, postre azukretsuak eta hiperkalorikoak… Janari azkarra, zabor-jaki ere esaten zaiona, gozoa, tentagarria, palatagarria eta merkea da. Pertsona askorentzat, atsegingarria da, baina, era berean, kutsakorrak ez diren patologia askoren ondorio ere bada: gehiegizko pisua, obesitatea, 2. motako diabetesa, hipertentsioa, gaixotasun kardiobaskularrak eta zenbait minbizi-mota. Koarentena-aldi horietan, gainera, askoz bizimodu sedentarioagoa dugu. Nugget batzuk, pizza barbakoa edo hanburgesa batzuk hirugiharrarekin eta gaztarekin etxera eskatu aurretik, begiratu artikulu honi.
Erosotasunak, nagikeriak edo janaria prestatzeko denborarik ezak plater errazak kontsumitzea bultzatzen dute. ‘Informe del Consumo Alimentaria en España 2018’ txostenaren arabera, etxeko otordu eta afari guztietan gehien errepikatzen den platera entsalada berdea da (berri ona), baina atzetik pizza dator. Beste datu bat: hanburgesen salmenta %14 hazi zen urte horretan, 550 milioi baino gehiago, NPD aholkularitzaren arabera. Batez beste 12 ale ahoko.
Kontsumo-eredu horrek urte batzuk ditu jada: joera Mendebaldean sortu zen II. Mundu Gerraren ondoren, elikaduraren teknologia nagusitzen hasi zenean herritarren errezeta-liburuen eta produktu freskoen gainean, eskala handian jangarri oso merkeak garatuz. Ohitura horrek areagotu egin ditu obesitate-zifrak —Espainian, 25 eta 64 urte bitarteko populazioaren %60,9k gehiegizko pisua edo obesitatea du, EROSKI Fundazioaren Espainiako Populazioaren Nutrizio Inkestaren (ENPE) arabera—, eta osasun-langileek dieta ez-orekatuak aipatzen dituzte, gatz eta azukre askeko elikagaiek osatuak, elkartutako patologia gehienen erantzule baitira.
Zabor-janaria: haurrak dira ahulenak
Haurren obesitatea handitzea da osasun publikoaren erronka zailenetako bat. Espainiaren kasuan, 8 eta 16 urte bitarteko adingabeen %35ek gehiegizko pisua dute; horietatik %20,7k gehiegizko pisua dute eta %14,2k obesitatea, UNICEFen datuen arabera. Nancy Babio Sareko Ikerketa Biomedikoaren Zentroko (CIBEROBN) espezialistak ultraprozesatutako produktuak zabaltzeko arrazoiak aurkitu ditu haur eta gazteei zuzendutako prezio baxuetan, irisgarritasunean eta publizitatean —OMEk kritikatu egin du hori—, eta adin-tarte horiek dira nagusi. Baina gurasoak ez dira ohituraz kanpokoak.
Zer da zabor-janaria?
Gauza bera definitzen dute zabor-janariak, txatar-janariak, junk food edo ultraprozesatuak bezalako kontzeptuek. Arazoa nomenklaturan adostasuna lortzea da. Horiek guztiak nutrizio balio gutxiko elikagaiei dagozkie, eta horien kontsumoa transmititu ezin diren gaixotasunen garapenari lotuta dago. Nancy Babioren aburuz, “gaur egun zehaztasun falta legala eta zientifikoa dago. Oraindik definizio bat behar da”.
Hala, elikaduraren arloko ikerketak 852/2004 Europako Erregelamenduan oinarritzen dira. Erregelamendu horrek eraldaketa, produktu eraldatuak eta eraldatu gabeak bereizten ditu, eta Elikagaien Segurtasunerako Europako Agintaritzak (EFSA) hainbat herrialdetako kontsumo-datuekin garatutako Foodex 2 datu-bilketaren sisteman ere oinarritzen dira. Horren bidez, arriskuak ebaluatu eta nutrizio-azterlanak egin nahi dira.
Ultraprozesatuak: zer egiten dute erakundeek horiek mugatzeko?
Osasun Ministerioa 2005ean hasi zen lanean, NAOS estrategiarekin, elikadura osasungarria sustatzeko eta jarduera fisikoa sustatzeko. Esparru horretan, 2013. urtean, elikagaien industriarekin hitzarmenak hasi ziren, hala nola HAVISA plana (Bizimodu Osasungarriak Espainiako Biztanlerian), elikagai kalorikoen paketatzeetan jarduera fisikoa sustatzeko mezuak sartzeko, edo PAOS kodea, elikagaien autorregulazio publizitarioa egiteko. Osasun publikoko adituen ustez, bi neurriak ez dira eraginkorrak.
Azken urtean, Ministerioak eztabaidatu du 17/2011 Legea zabaldu ote den ospitaleetan eta beste zentro publiko batzuetan, hala nola, Nutr-Score borondatez ezartzea, 3.500 produktutan azukre kopurua murriztea edo ultraprozesatuak (beste elikagai batzuetatik eratorritako substantzien bidez egindako industria-prestakinak) saltzea. Halaber, adingabeei zuzendutako publizitatea mugatzea, Europako iparraldeko herrialdeetan arrakasta lortzeko estrategia. Hala ere, adituek salatu dute leku publikoetako vending-makinetan ultraprozesatuek duten debekua eta haurrentzako erreklamazioei emandako betoa behin eta berriz urratzen direla paketatze eta iragarkietan.
Edari azukretsuetarako zergak igotzea
Bitartean, edari azukretsuetarako zerga berezi bat sortzea izan da elkarte zientifikoek eta kontsumitzaile-erakundeek gehien eskatu duten proposamenetako bat, eta azken urteotan Frantzian, Portugalen, Erresuma Batuan, Hungarian, Belgikan, Danimarkan, Finlandian eta Irlandan ezarri da. Fabrikatzaileen eta gobernuen artean hainbat gatazka sortu dira. Neurri hori, oraingoz, Katalunian bakarrik aplikatu da. Nancy Babioren arabera, “Kataluniako kasuan, ikasketek kontsumoa %22 jaitsi dela adierazten dute”.
Ildo horretatik, Kontsumo Ministerioak iragarri duen estrategietako bat da elikagaien fiskalitatea berrikustea, ultra-prozesatuen zergak handituz eta elikagai fresko eta osasungarrien BEZa %4ra jaitsiz. Neurri hori dagoeneko ezarrita dago Frantzian, eta, BEZa murriztuta, frutak eta barazkiak merkatu egin ziren. Espainiako Epidemiologia Elkarteak bi puntu aipatzen ditu, baina ez dira nahikoak elkarte honetarako. Gainera, laguntza bereziak proposatzen ditu, Finlandian gertatzen den bezala, egoera ahulean dauden pertsonentzat, hau da, haur eta gazteen ondoren, zabor janak gehien eragiten dien biztanleriaren beste segmentua. Nancy Babiok, halaber, nutrizio-etiketen ulermena hobetzen du, Nutr-Score nahitaezko ezarpenaren bidez, kontsumitzailea erosketa-erabaki hobeetara bultzatzeko.
Osasun publikoko adituek diote ultraprozesatuen kontsumoa errenta baxuenen artean hedatuago dagoela. Basque Culinary Center eta antzeko erakundeek sukalderako itzulera aldarrikatu dute ahalduntze ekintza gisa. Aurrekontu txikiko proiektu gastronomikoetan aditua da Anna Mayer, eta sukaldaritzako irakaslea da. Haren esanetan, “Mediterraneoko dietatik ez irtetea da gakoa, eragin osasungarriari buruzko babes zientifiko handiagoa baitu, eta hori, era berean, berri ona da poltsikoentzat, lekaleak, zerealak, barazkiak eta arrainak bezalako elikagai eskuragarrietan oinarritzen baitira”. Hona hemen proposamenak (lau lagunentzat kalkulatuak):
- Lekale platera (0,60 euro). Kontserbako lekaleak alternatiba txarra ez badira ere, bertsio lehorra erosita sortzen da diru-zorroan eragin txikiagoa. Lau pertsonarentzako osagaiak: lekale lehorrak (dilistak, babarrunak eta garbantzuak) 1,50 eta 2 euro artean kg-ko (10 errazio) edo egositako lekaleak, 0,40 euro/anoa.
- Barazki eta haragi salteatua (2,33 euro). Gisatuen ordez, haragi salteatuak barazkiekin. Bi prestakin mota daude: mediterraneoko marinatuak edo wokean, soja-saltsarekin. Lau lagunentzako osagaiak: barazki salteatuak (0,80 eta 1 euro artean) eta 100 g haragi (1,33 euro).
- Pistatxo eta perrexilezko pestoa (1 euro). Adibidez, carbonara pizza ultrapozesatu baten alternatiba bikaina da saltsa hori. Ez bakarrik prezioan: pistatxoak zuntz eta B6 bitamina iturri garrantzitsua dira. Lau lagunentzako osagaiak: 80 g pistatxo, 40 g albaka fresko, 75 g gazta parmesano birrindua, baratxuria eta 150 ml oliba-olio.
- Barazkiak labean (2,88 euro). Zatitan ebakitako barazki-erretilu bat oso egokia da hainbat egunetarako barazkiak batera prestatzeko. Aurrekontua ondo doitzeko, ezinbestekoa da barazkiak sasoikoak izatea. Jogurt-saltsa erabil daiteke laguntzeko. Lau lagunentzako osagaiak: kalabazina (0,30 euro), piper gorria (0,44 euro), azenarioa (0,88 euro), tipula (0,30 euro), patata (0,34 euro) eta jogurt-saltsa (bi jogurt natural, 0,62 euro).
