Jatetxeetan ez dugu pentsatu behar prestatutako elikagaiei gehitzen zaien gatzaz soilik, entsaladekin batera datozen ongailu, ongailu eta estropezuez ere pentsatu behar. Postre prozesatuek ere mineral horren kantitateak dituzte. Horrek guztiak kontsumoaren kontrola zailtzen du. Hori dela eta, munduko hainbat herrialdetan WASH Programa (World Action on Salt & Health) egiten da. Proiektu horrek estrategiak ezarri nahi ditu elikagaiek gatz gutxiago izan dezaten. Programa horren barruan dago Gatzari eta Osasunari buruzko Ekintza Ituna (CASH), Erresuma Batuan sortua, kontsumitzaileei, jatetxe-arloko arduradunei, osasun-langileei eta elikagaien industriari gatz gehiegi kontsumitzearen kontraindikazio sanitarioen berri emateko.
CASHren ekintza berrienen artean dago herrialde horretako jatetxe ezagunenetako plateren gatz-edukiari buruzko txosten bat argitaratzea. Ondorio garrantzitsuena da egunero eskaintzen diren plater askok gatz gehiago izan dezaketela. Kasu batzuetan, kopuru hori pertsona heldu batentzat gomendatutako eguneko gehienezko mugaren bikoitza izatera ere irits daiteke (egunean sei g gatz, Osasunaren Mundu Erakundearen arabera) otordu bakar batean.
Jatetxe gaziko platerak
Azterketan, 96 plater hartu ziren, herrialde osoan dauden 16 jatetxe-katetako menuak osatzen dituztenak. Besteak beste, plater nagusien ia hiru laurdenek (% 72) hiru g gatz (edo gehiago) dituzte zerbitzatutako errazio bakoitzeko, zazpi urtetik beherako haurrentzako eguneko gehieneko muga, eta helduen eguneko mugaren erdia. Horietako zazpik sei g gatz zituzten, hau da, pertsona heldu baten eguneko gehieneko muga. Garrantzitsua izan zen, halaber, plateretako gehiegizko gatza ez dela jatetxe gutxi batzuetara mugatzen, heren batera baino gehiagora baizik (% 38), hau da, aztertutako 16 kateetatik 6ra.Entsaladak bezalako plateretan, gatz-kontsumoa areagotzen duten ongailuak, ongailuak eta estropezuak erabil daitezke.
Txostenak plater gazienen izena jasotzen du: oilasko-fajitak (8,8 g gatz zati bakoitzeko), oilasko- eta saihets-hegoen platera (7,6 g gatz zati bakoitzeko), Pizza Express American Hot Pizza zatia (7,5 g gatz) eta Wagamama Ramen (bol bat noodleekin -2 toa- pinaziekin, oilaskoa).
Beste aldean, azpizuna, tomate errearekin, txanpinoiekin eta patata txipekin (0,4 g gatz besterik ez) osatutako plater konbinatua dago. Gatz “ezkutua” ere aurkitu zen postre gozo batzuetan, hala nola sagar-tarta izozkiarekin (ia 1,6 g gatz) edo sagar errezko postrea banilla-izozkiarekin, errazio bakoitzeko 0,9 g gatzarekin.
Jatetxe berean, egiten den aukeraren arabera, kontsumitzaileak soberan gaindi dezake egun osorako gomendatutako gatz-ekarpena otordu bakar batean. Horren truke, saltoki batzuek gatz gutxiko plateren artean hautatzeko aukera eskaintzen diete bezeroei.
Datu kezkagarri horien aurrean, prestatutako janari-establezimenduetako arduradunei eskatzen zaie ohartzeko zein garrantzitsua den osasunarentzat gatz gutxiago erabiltzea hainbat establezimendutan prestatzen dituzten janariak prestatzeko orduan: jatetxeetan, tabernetan, janari lasterreko lokaletan edo kaleko saltokietan.
Ohiko platerak gatz “ezkutuarekin”
Otarrea ogi-makilatxoekin (mendixkak edo pikatxoak) eta gurina, jatetxe batzuetan erabiltzen direnak, batez ere italiarretan, janariaren aurrerakin gisa, ez da aperitibo osasungarriena, norberak gatzaren kontsumoa zaindu behar badu.
Entsaladei gehitzen zaizkien gaztak edo olibek erabat desitxuratzen dute entsaladak duen sodio-kantitate urria, ia nulua, begetal naturalekin egina bada. Beti geratzen da elikagai horiek platerean uzteko aukera, nahiz eta askok tentazioak janarazi.
Entsalada duten kontserbako produktuek (artoak, atunak edo bestelako elikagai gaziek, hala nola urdaiazpiko egosi puskek edo saltsek (maionesak, saltsa arrosak) nabarmen handitzen dute plater horren gatz-edukia, eta ez da hain osasungarria. Itxuraz osasuntsua den “etxeko entsalada” edo “baratzeko entsalada” plater kontraindikatua da hipertentsio arteriala edo bihotz eta giltzurruneko beste gaixotasun batzuk dituztenentzat, eta, halakoetan, gatz gutxiago kontsumitzea gomendatzen da.
Antzeko zerbait gertatzen da lekale, pasta edo arrozarekin. Urdaiazpiko, txorizo, hirugihar, odolki edo zenbait plateretan gazta gainerre ugari erabiliz gero, bezeroak galdetu behar du zein osagai zituen aukeratzeko. Plater bat dastatzean ustekaberik ez izateko modu seguru bakarra da. Plater hori gaziegia da ahosabaiarentzat, eta kaltegarria da osasunerako.
Orain ogiak duela urte batzuk baino gatz gutxiago duen arren, norbaitek dieta zorrotza egin behar badu eta etxetik kanpo jan ohi badu, gatzik gabeko ogia eramatea gomendatzen da, jatetxeak eskaintza hori duenean izan ezik, hori ez baita ohikoa gure herrialdeko establezimendu gehienetan.
Gasdun ura sodio-iturri “ezkutatu” bihurtzen da dietan. Gasdun ur-marka batzuek beste ur batzuek baino 100 aldiz sodio gehiago dute, bereziki mineralizazio txikiko ur deritzenekin alderatuta.
Gero eta jatetxe gehiagok egokitu dute karta edo menuen eskaintza aukera osasungarriago batera, beti oliba-olio birjina aliño gisa eskaini baitute; postreko fruta freskoa; esneki gaingabetuak; banakako ardo-errazioak, edo ogi integrala. Baina sukaldean gatza erabiltzeari dagokionez, edo gatzik gabeko platerak eskaintzeari dagokionez, nahiz eta gatzik gabeko ogia izan, eskaintza urria da; beraz, oraindik bide luzea dago egiteko.
CONSUMER eroski-k 1.380 errezeta baino gehiago eskaintzen ditu gatzik gabe prestatzeko. Gatzarekin arazorik ez badago errezetak iradoki dezakeen gozatze hori alde batera utzita lortzen dira; izan ere, plateraren gainerako osagaiak sodio eta/edo gatz gutxi dutelako aukeratu dira, eta, gainera, errezetak izan ditzakeen gatz gehien dutenak (solomoa hestebetea, urdaiazpiko-takoak, txorizoa, gazta…) gutxi kontsumitzen dira.
Beraz, elikagaietarako gatz-ekarpena murrizteko lanak, prebentziozko osasun-ekintza gisa, hainbat alderdi izan behar ditu ardatz: produktua kontsumitzaileari berak nola erabiltzen duen, elikagai-industriak zenbat gehitzen dien produktuei eta ostalaritza-sektoreko establezimenduetako errezetak eta platerak egiteko gatza nola erabiltzen den.
