Haurrak negar egiten du, oihu egiten du, min egiten du, lurrera botatzen da eta jo ere egin dezake, irakin egin diezazuketen hitzak esan, edo, alderantziz, gelan isolatu. Guztiak jokabide normalak dira kasketa edo berrintxe batean. Eta azalpen zientifikoa dute. Hura ezagutzeak bizpahiru urteko semea, eta are zaharragoa, beste era batera ikustera eramango zaitu, batetik pasatzen zarenean. Eta beste era batera jokatzea ere bai. Ondoren, haur batek kasketa bat duenean garunean eta gorputzaren gainerako zatian zer gertatzen den kontatuko dugu. Eta esango dizugu zer egin behar duzun eta zer ez egoera horretan.
Zer da kasketa bat?
Bi urte inguru dituztenean, haurrek emozio-erreakzioak izaten dituzte, gurasoak nahastuta. Lotaratzeko ordua iristen denean, edo janzteko unea iristen denean, litxarreria batengatik… edo itxuraz arrazoirik gabe, txikia negarrez, garrasika, pataletak… eztanda egiten du. Kasketa edo berrintxo horiek eboluzio-portaerak dira, adingabearen garapenaren berezkoak; frustrazio, inpotentzia edo ondoeza baten aurrean duen erreakzioa.
Zer esan nahi dute? Adin horietan, “haurrak gero eta autonomia handiagoa du, eta helduak ez bezalakoxea dela eta erabaki dezakeela konturatzen da. “Ez” esaten hasi da, bereizteko eta helduekiko muga bat jartzeko modu gisa”, esan du Leire Iriartek, Espainiako Haurren eta Nerabeen Psikiatria eta Psikoterapiako Elkarteko (Sepypna) osasun-psikologoak eta idazkariordeak. Aurkakotasun horrek bere nortasuna eraiki nahi duela erakusten du. Eta haurraren hizkuntza-baliabideak oraindik urriak direnez, jokabide-adierazpen bat erabiltzen da (kasketa) zer nahi duen (edo ez) edo zer gertatzen zaion edo sentitzen duen azaltzeko. “Haurraren barruko gatazka edo borroka baten isla da, eta ez daki kudeatzen”, onartu du.
Eta denei gertatzen zaie. Baina bere nortasunak eta izaerak zeresan handia du. Haur batzuek azkarrago eta indartsuago erreakzionatzen dute (kasketa gehien izaten dutenek), eta beste batzuek indar gutxiagorekin erreakzionatzen dute, eta denbora gehiago behar dute erreakzionatzeko (askoz gutxiago dute). Hala ere, sexuen arabera ez dago ia alderik. Haurrak joera handiagoa dute beren haserrea jokabideekin erakusteko, eta, haiek, berriz, irristatzeko joera dute, baina nahiago dute izkina batean edo gelan isolatu.
Patologia neurologikoa duten haurrek (garuneko kalteak, autismoa…) kasketa gehiago dituzte, baina, jakina, berrintxea ez da buru-nahastearen sintoma. “Jarraitua bada, lasaitzeko aukerarik gabe, eta beste manifestazio arazotsu batzuekin batera, zerbait gertatzen ari dela pentsa dezakegu”, dio Iriartek.
Irudia: mohamed Abdelgaffar
Orduan, noiz ez da normala kasketa? “Kasketa oso erreakzio naturala eta fisiologikoa da, pis egitea bezain txikia denean”. Argi dago Álvaro Bilbao neuropsikologoa eta garunaren plastikotasunean aditua dela. Horregatik, bost urterekin edo zazpi urterekin, berrintxeak ere ohikoak izan daitezke. “Badira autokontrol gutxi duten haurrak, eta gurasoak urduri jartzen dira, eta ez dute ondo egiten… eta, beraz, denbora gehiago iraun dezake”, adierazi du. Eta normala da.
Baina adin hain aurreratuetan, kontrol-tresna gisa ere erabil daiteke, besteei nolabaiteko boterea erakusteko edo nahi duen zerbait lortzen saiatzeko. Bigarren mailako kasketa edo instrumentalista litzateke. “Errabieta asko izan dituzten haurretan gertatzen da —dio Bilbok—, eta haien gurasoek amore ematen dute, eta, beraz, haiek izaten hasten da nahi duena lortzeko”.
Zer gertatzen da zure semearen (eta gorputzaren) garunean kasketa bat duenean?
Álvaro Bilbaok oso ondo ezagutzen du haurren garuna.' ‘El cerebro del niño azalpen a los padres’ (2015) liburuan, txikienen barne-mundua azaltzen die, beren benetako beharrak ulertu ondoren hezi ditzaten. Eta kasketek ere badute azalpena.
A badirudi haurrak bi urte dituela. Zergatik ez lehenago? “Adin horietan garatuta dago garun-kortexeko eremu bat, gai jakin batean iraun, arreta mantendu edo asmoa izateko. Hala ere, ez du garatuta emozioak kontrolatzeko aukera ematen dion garuneko beste geruza. Haurrak ez du behar adina neurona dopaminergiko aurrealdean; sistema linbikoan gertatzen diren egoera emozional bizienak inhibitzeko gaitasuna dutenak. Balaztarik gabeko autoa izango bagenu bezala da”, argitu du.
Orduan, burmuin emozionaleko eskualde bat gehiegi kitzikatzen denean frustrazioaren, tristuraren edo oso bizia den beste edozein emozioren ondorioz, haurra ez da gai izango bere gogo-aldartea menderatzeko. “Nahi duenaren alde borrokatzeko beharraren eta bakarrik lasaitzeko ezintasunaren artean harrapatuta dago. Une horretan, sortu den tentsio emozional hori baretzeko modu bat negarra, kolpea… dira. Pataleta ez da gertatzen nahi duena lortzeko, baizik eta ez dela konturatzen denean, eta orduan deskargatzen ditu emozioak”, dio.
Eta nola? Kasketa batean bi erreakzio fisiko gertatuko dira:
- Haurra asaldatuta egongo da, kolpeak, garrasiak… Nerbio-sistema parasinpatikoa aktibatuta dago, eta mugimendua erabiltzen da emozio hori deskargatzeko. Gongoil basalak aktibatu egiten dira eta gorputza mugitu egiten da. Hemen ere dopaminak zerikusi handia du. “Frustrazio bat dugunean, korrika egitera ateratzen garenean, ariketa egitera… zirkuitu motor hori aktibatzeak dopamina aktibatzen laguntzen digu; lasaiera-iturria da”, dio neuropsikologoak.
- Haurrak negar egingo du. Serotoninaren ekoizpena aktibatzen da, lasaitzen gaituen neurotransmisorea. “Llorar maila biologikoan ondo pentsatutako estrategia da, haurra lehenago lasaitzeko”, dio Bilbok.
Irudia: Phi
Beraz, haurra trenkatzen ikusten dugun arren, lasaitzen saiatzen ari da. Hori dela eta, Leire Iriarte psikologo klinikoaren gomendioaren arabera, “ez ditugu erreakzio horiek gutxitu behar, edo haserretu egin behar, gure ustez zentzugabekeria izan daitekeen zerbaitengatik erreakzionatzen ari dela pentsatuz, baizik eta une horretan zer gertatzen ari zaion eta zergatik adierazi behar den horrela ulertzen saiatuz”.
Aurreneurriak har daitezke?
Zaila da, beraz, zimitzak saihestea, baina saiatu minimizatzen. Nola? Sepypanako kideak bi jarraibide eman ditu:
Haurra horrela ager dadin estimulatzen edo errazten duten egoerak saihestea: oso nekatuta dago, gosetuta dago edo deserosotasun fisikoren bat du. Alde horretatik, Bilbo ez dago ados: “Badira beharrak eta kasketa nahasten dituzten gurasoak. Gosea duen haurrak ez du kasketa bat, behar bat asetzeko eskatzen ari da: jatea. Baina txokolatina bat nahi eta duela ordubete gosaldu duenak gutizia bat eskatzen du. Ona da haurrek ulertzea zer alde dagoen ase behar den beharraren eta itxaron dezakeen gutizia baten artean, eta ona dela haurrak erresistentzia izatea”.
Gertatuko dena aurreratzea. “Arau sendo, koherente eta sendo gutxi batzuk izan behar dituzte haurrek argi, zer gertatuko den aurreratu ahal izateko”, azaldu du psikologoak. “Haurrak mugak behar ditu, ‘ez’ esan diezaioten, horrek antolaketa eta segurtasuna ematen baitie eta bere kabuz erregulatzeko aukera ematen baitie”, laburbiltzen du.
Nola jokatu berrintxearen aurrean
Eta kasketa bat agertzen bada, zer egin dezakegu? Ohikoa da egoera horiek indartsuak, amorratuak, errudunak… sentitzea, baina garrantzitsua da une horietan lasai egotea. Beraz, ez da larritasunarekin, amorruarekin edo haserrearekin erreakzionatu behar. Álvaro Bilbaok hainbat aholku ematen dizkigu horri buruz:
Ez diogu garrasi egin behar, ezta zigortu ere. Ez utzi bakarrik. Eta lotsa ez sentiaraztea.
— Bai, haurraren ondoan geratu behar dugu, denbora eman eta besarkada bat eman behar diogu berraskea amaitzen denean, eta lasai dagoela eta hor gaudela esan behar diogu.
Iriarterentzat ez dago formularik, baina garrantzitsua da pazienteak izatea eta haur bakoitzak bere erritmoa eta denborak dituela ulertzea: “Aita bakoitzak une bakoitzean ikusi beharko du, semeari laguntzen dionetik, zein den lasaitzen laguntzen dion estrategiarik onena”.
- Berrintxeak eta kasketak gainditzeko trikimailuak
Hala, hitzen erabilera nahikoa ez bada edo egoera okertzen badu, jardun egin dezakegu: besarkatu, heldu, bere ondoan jarri isiltasunean, leku lasai batera eraman… errabietaren indarra edo intentsitatea murrizten laguntzen duen edozer gauza. Eta, haurra lasaitzen doan heinean, psikologoak hau gomendatzen du: “Hitz egin, bere egonezinarekin edo emozioarekin enpatizatuz, eta adierazi nahi dio ezen, nahiz eta ez gauden ados bere ondoeza adierazteko moduarekin, beste era batera hitz egiten lagunduko diogula, daukagun maitasuna eta maitasuna berretsiz”. Eta bakarrik utzi? Leku lasai batean uztea ez da hura uztea. “Lagun diezaiokete, baina nahi ez badu, gelatik atera eta noizean behin joan gaitezke, eta hor gaudela eta lagunduko diogula sentitzen du”, dio.
Batzuetan gertatzen da horrelako pataletak kalean, dendetan… jendea dagoen lekuetan gertatzen direla. Hori dela eta, deserosoago senti gaitezke, lotsatu ere egin gaitezke, ez dakigu nola erreakzionatu eta inhibitu egiten gara haurraren portaera kontrolatzeko orduan. Neuropsikologoak jokabide hori justifikatzen du: “Pertsona horiek, txikitan, kasketa bat izan zutenean, heldu bat izan zuten ondoan, eta lotsa eman zien, errua sentiarazi zien, hori ez zegoela ondo…”. Zer egin egoera horietan? Leire Iriarteren esanetan, “Saiatu ez jakiten balizko gizarte-judizioa”. “Ez epaitu geure burua eta ez esan umea ‘honaino’. Jakiten baduzu kasketa normala dela, zure semea amorru hori deskargatzen ari dela, frustrazio hori… beste aukera bat duzu lasai egoteko eta haurra barealditik eramateko”, laburbildu du Álvaro Bilbaok.
