Azukrearen zaleak, gozokiari lotuta gaude?

Azukrea gizarte modernoen jomugan dago. OMEk gomendatzen du azukre libreek egunean kontsumitutako kalorien %10 baino gutxiago hartzea, obesitatea edo 2. motako diabetesa bezalako gaixotasunak izateko arriskua murrizteko. Are gehiago, % 5era murriztuz gero, are gehiago handitzen dira gure osasunerako onurak. Baina, ia bizitza osoan bezala, teoriatik praktikara pasatzea nahiko konplexua da.

Azukrea gailetekin, freskagarriekin, txokolate-tabletekin, izozkiekin edo gozokiekin batera egoten da, eta beste produktu batzuetan ere ezkutatzen da, hala nola moldeko ogia, saltsak, zukuak edo urdaiazpiko egosia. Egunean 70 g kontsumitzen ditu, batez beste, Espainian pertsona bakoitzak; OMEk, berriz, 25 g gomendatzen ditu. Hori dela eta, eskura ditugun produktu azukretsu ugariek ez ezik, ahosabaia gozatzean izaten ditugun sentsazioek ere azalduko lukete.

Zapore gozoak gustuko izateak azukrea mendekotasuna sortzen duen ala ez aztertzera eraman ditu ikertzaile asko. Izan ere, zenbait ikerketa zientifikoren arabera, azukreak droga batzuen antzeko efektua sortzen du. Princetongo Unibertsitatean (EE) egindako ikerketa baten kasua da. AEB ), eta ondorio hau atera zuen: odoleko gehiegizko azukreak drogen abusuaren oso antzera eragin diezaioke garunari.

Bestalde, Rosa María Baños, Valentziako Unibertsitateko Psikopatologiako katedraduna eta Obesitatearen eta Nutrizioaren Fisiopatologiaren Sareko Ikerketa Biomedikoaren Zentroko ikertzailea (CIBEROBN), buru-osasunari eta obesitateari buruzkoa, zuhurragoa da. “Azukrearekiko mendekotasunari buruzko ikerketa enpiriko gutxi dago gizakietan”, dio.

Oraingoz, azukreak osasunean dituen arriskuei buruzko azterketak etengabe argitaratzen diren arren, glukosa mendekotasuna sortzen duen substantziatzat hartzea ez da agertzen ezta OMEren (CIE-11) Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapenaren (OME) 2013ko Gaixotasun Psikiatrikoen Diagnostikoaren Eskuliburuaren (DSM-V) azken eguneratzean ere.

Erakunde batzuek, ordea, metodologia bat ezarri dute azukrearekiko mendekotasuna diagnostikatzeko. Horixe da Yaleko Unibertsitateko (EE) Elikadura Politikako eta Obesitateko Rudd Zentroaren kasua. AEB) eta janariarekiko mendekotasunaren eskala, 2009an garatua. Erakunde horrek uste du azukrearekiko mendekotasuna janariarekiko mendekotasuna oso espezifikoa dela.

Zientziak oraindik azukrea mendekotasuna sortzen duen substantzia gisa katalogatzerik ez izateak ez du esan nahi azukrea hartzeak beste substantzia batzuekiko mendekotasunarekin bat datorren puntu handirik ez duenik. Izan ere, guztiok sentitu izan dugu noizbait gozo zerbait jan eta gehiago nahi izatearen sentsazioa. Ezin gelditze horrek azalpen fisiologikoa du, eta prozesu konplexua da. Prozesu hori hizkuntzan hasten da, dastamenerrezeptore gozoak aktibatuz, eta seinale bat igortzen dute garuneko hainbat eremutara.

Garun-azalean prozesatzen dira gustuak: mikatza, gozoa, gazia eta mina. Hor, sari-sistema aktibatuko da, jateko gogoa pizten duten bide elektriko eta kimikoz osatua, eta gozoki bat irenstean, sentsazio atsegin gisa. Ongizate hori serotoninaren (zoriontasuna eragiten duen konposatu kimikoa) eta dopaminaren (nikotinarekin edo alkoholarekin ere aktibatzen den neurotransmisorea) ondorio da, baina azukrearen kasuan ez da hain bizia.

Baina prozesua ez da hor amaitzen. Garunak beste seinale bat igortzen du digestio-sistemara. Azukre-hartzaileak ere badaude, eta horiek, aldi berean, intsulina gehiago sortzeko beharra erreplikatzen diote garunari, eta asetasun-sentsazioa eteten dute.

Azukrea mendekotasuna sortzen duen substantziatzat hartzeari buruzko eztabaida izan arren, literatura zientifikoak onartzen du zenbait janari-motari lotutako mendekotasun-portaerak daudela, hala nola azukre, gantz eta gatz askokoak. Michigango Unibertsitateko lan bat. AEB) zehaztu duenez, otordu mota batzuekiko mendekotasunaz hitz egin daiteke —besteak beste, azukredun produktuekiko mendekotasunaz—, obesitatea duten pertsonen % 15-25en ezaugarri gisa.

Hala, oldarkortasunerako eta autokontrolerako joera duten karaktereek modu konpultsiboan irenstea azalduko lukete, zenbait mantenugairen mendekotasuna baino gehiago. “Gosearekin zerikusirik ez duen eta ingurumen-faktoreek (estresak edo antsietateak, esaterako) eragiten duten jateko bulkada da”, azaldu du Rosa Baños katedradunak.

Faktore fisiologikoaz gain, zenbait ikerketak diote zapore gozoak izatea faktore anitzeko baldintza dela, eta beste alderdi batzuek ere parte hartzen dutela, hala nola ingurumen-faktoreak. Adituaren ustez, “elikagai horiek oso erakargarriak izateaz gain, merkeak dira eta nonahi daude, eta horrek ere gehiegizko kontsumoa eragiten du”, esan du.

Elikagaien industriak hainbat hamarkada daramatza azukrearen, gatzaren eta gantz aseen konpentsazio perfektuarekin zaporeak sortzen, modu automatikoan sartu eta kantitate handiak irensteko gai direnak. Oinarria Howard Moskovitz zientzialariak bliss point gisa sortu zuena litzateke, hau da, elikagai horien berezko zapore-leherketa, prozesatu gabeen aldean gatz, azukre edo koipe gehiago asetzearen bidez sortua.

Zientziak berresten duenez, gizentasun, antsietate edo depresio egoera batzuetan, ultraprozesatuek mendekotasuna sortzeko gaitasuna izan dezakete, publizitateak asko bultzatzen duen egoera. Elikagai-multzo horretan, erantsitako azukreak dira mendekotasuna sortzeko osagai nagusiak.

Oso txikitatik azukrez inguratuta gaudelako. Universitat Oberta de Catalunyako (UOC) 2019ko azterketa batek (Nutrients-en argitaratua) erakutsi zuen haurrentzako gosari-produktuek, oro har, publikoari zuzendutako azukre-edukia hirukoiztu egiten dutela. Haurrentzako elikagai-mota horietan, batez beste, % 36,2 dira azukreak; helduentzako produktuetan, berriz, % 10,25.

“Azterlan batzuen arabera, azukre gehituen gehiegizko kontsumoak zerikusia du elikagai oso apetatsuak jatera bultzatzen duten mendekotasun-jarrerekin”, dio Rosa Bañosek. Ez da erraza azukre mota hori produktuen etiketetan hautematea, izen desberdinak baitituzte: azukre beltza, kanabera-zukua, arto-ziropa (xarabea), destrosa, fruktosa, fruta-nektarrak, glukosa, eztia, maltosa, melaza, azukre turbinatua eta sakarosa.

Gehitutako azukre horiek psikologiak craving deritzonaren aldeko osagaia dira: goserik izan gabe kontsumitzeko irrika edo gogoa piztea. Erantsitako azukreen zerrendan, azterketa batzuek diotenez, fruktosa —ez frutetan berez dagoena— da azukre-motarik kaltegarriena, baita adiktiboena ere. “Azukre horien metabolismoaren ezaugarriengatik, bestelako ondorioak izan ditzake gose- eta asetasun-seinaleetan, baina ez luke inolaz ere esango mendekotasunezkoagoa denik”, dio Beatriz Robles nutrizionistak eta elikagaien teknologoak.

Baina gehiago dago. Azukrearekiko dugun mendekotasunaren atzean faktore genetiko bat egon daiteke. “Ebidentzia enpirikoak nahiko erabakigarria dirudi substantziekiko mendekotasunerako zaurgarritasun genetikoari buruz. Herentzia genetiko hori poligenikoa da: gene asko daude inplikatuta eta gene bakoitzak bere aldetik eragin txikia du”, dio Bañosek.

Zaurgarritasun genetikoa izateak ez du esan nahi pertsona mendekotasun-arazoak izatera kondenatuta dagoenik. “Esan liteke erdia, gutxi gorabehera —nahiz eta azterketak % 40tik % 50era bitartekoak izan—, herentzia genetikoaren ondorio izan daitekeela; beste erdia, berriz, ingurumen- eta testuinguru-aldagaien ondorio. Bestalde, zaurgarritasun genetiko hori ez da inolako substantzien araberakoa, mendekotasunaren araberakoa baizik. Beraz, zaurgarritasun genetikoa duen pertsona batek janariarekiko mendekotasunarekin arazoak izan ditzake, eta horien artean arazoak izan litezke gehiegizko azukre-kontsumoarekin”, dio katedradunak.

Izan ere, gozoki gisa identifikatzen ditugun zaporeen hartzaile ugari ditu giza gorputzak digestio-sisteman nahiz neuronalean, eta, besteak beste, intsulinaren erantzuna modulatzeko eta lipido-erreserbak sortzeko balio diote, gosete garaian bizirik irauteko. Hala, gizakia gozokiez baliatzen hasiko zen, garai paleolitikoan eztia bezala.

“Genotipo aurreztailearen hipotesia”, James V genetista estatubatuarrak proposatua. Neelek, 1962an, agerian utzi zuen giza fisiologiak badituela azukre gehiago duten elikagaiak gantz-biltegietan gordetzen dituzten gene moldakorrak. Horrek azalduko luke zapore gozoa hobestea. Hori, Josu País Vasco Unibertsitateko irakasle eta kimikari Gazpiok dioenez, kultura guztietan gertatzen da. Mekanismo fisiologiko horiek milaka urte daramatzate gure genoman grabatuta, eta bat egiten dute inguru obesogeniko batekin, eskura dauden elikagai hiperkaloriko ugarirekin eta sedentarismorako joerarekin.

Argitalpen berean, haurren zapore oso azukretsuekiko tolerantzia berezia nabarmentzen da, helduena baino handiagoa baita. Zenbait ikerketaren arabera, hezur-hazkuntzako prozesuan jariatutako hormonek zapore gozoekiko ia mugarik gabeko lehentasun hori bultza lezakete.

Azken finean, azukrearekin dugun harremana paradoxa batean oinarritzen da: biologikoki azukrea erakartzeko prest gaude, baina gehiegikeriek higadura nabarmena eragiten dute gure organismoan. Azukre-mendekotasunaren kontzeptua eztabaidan dago komunitate zientifikoan. Eztabaida guztietatik kanpo dago OMEk gomendatutako azukre libreen kantitateak gainditzeak eragin oso negatiboa duela bizi-kalitatean.