Aldaketa sozialek aztura osasungarriak hankaz gora jartzen dituzte eta, ondorioz, obesitateari ateak irekitzen dizkiote. Azeleragailua zapaldu duen gizarte batean denbora faltaren ondorioz, ultraprozesatuek eta janari lasterrak gure menuetan dieta mediterraneoa ordezkatu dute. Unescok Gizadiaren Ondare Ez-materialtzat jotzen du, eta elikadura osasungarriaren eredu horrek, bere gomendioen artean, ariketa fisikoa eta atseden egokia ere hartzen ditu.
Horretaz jabeturik, erakundeek bizkortu egin dute fronte horietan jarduteko erritmoa. 2021eko urrian, Alberto Garzón kontsumo-ministroak jakinarazi zuen ordutegiak arautuko zituela elikagai eta edari ez-osasungarrien publizitatea emateko haur eta nerabeei.
Eta aste batzuk geroago, Ministerioak berak, Marián García nutrizionistarekin, Boticaria García ezagunarekin, “Janari azkarra, merkea eta osasungarria” izeneko errezeta-liburua argitaratu zuen, Harvardeko Osasun Publikoko Eskolak janari osasungarriak eta orekatuak sortzeko diseinatutako Harvardeko Plateraren ereduan oinarritua. Gida horren arabera, eguneko ekarpen nagusiak barazkiak eta frutak izan behar ditu.
Elikagaien industriaren boterea
Neurri horiek, produktu osasungarriagoen kontsumoa sustatu nahi dutenak, kritikak jaso dituzte elikagaien industriaren sektore jakin batek. Hamar multinazional handik kontrolatzen dute industria hori: Nestlé suitza, Danone frantsesa, Associated British Foods britainiarra eta PepsiCo, Unilever, Coca-Cola, Mars, Mondelez, General Mills eta Kellogg’s estatubatuarrak. Produktu-eskaintza zabala duten konglomeratu handiak dira, askotan ez dira oso gomendagarriak eta errazioaren ideia desitxuratzen duten tamainakoak.
Haurrek gehien atsegin dituzten elikagaien atzean azukre asko dago, baina baita gatza eta gantza ere. Industriak ez die behar hori sortzen txikiei, baina aprobetxatu eta zabaldu egiten du, azukreak gehituz. Elikagai koipetsuek ematen dituzten zapore gazi edo ehundura zukutsuen gehiegizko zaporea ere erabiltzen du.
Neuromarketing-estrategiak erabiltzen dituen industria, salmentak handitzeko eta publiko horri irabazteko. Opariak, promozioak, deskontuak, elkarte zientifiko-sanitarioen abalak eta “freskoa”, “naturala”, “ona hezurrentzat” edo “haurren hazkuntzarako laguntza” bezalako alegazioak.
Espainian bada gida bat industriak berak 12 urtetik beherakoei zuzendutako elikagaien publizitatea (PAOS kodea) erregulatzeko, baina adituek diote ez duela funtzionatzen. “Borondatezko akordioak eraginkorrak izango dira agintariek gainbegiratzen badituzte eta zehapenak badituzte. Berariazko araudia ezarri beharko litzateke 16 urtetik beherakoentzako produktuentzat, Portugalen egiten duten bezala”, azaldu zuen Rafael Urrialde Elikadura, Elikadura eta Nutrizioko adituak EROSKI Consumer-en 2021eko maiatzean.
Irudia: Eroski Consumer
Mediterraneoko dieta
Elikadura ona, hau da, dieta nahikoa eta orekatua, ariketa fisiko erregularrarekin batera, funtsezkoa da obesitateari eta bestelako gaixotasunei aurre egiteko. Horregatik, kontuz ibili behar dugu ahora daramagunarekin. Hezkuntza eta Osasunerako Kirola GKEko lehendakari Andreu Raya Demidoffentzat, elikadura osasungarria egiteko errezeta magikoa janaria prestatzea da. “Sukaldean aritzeko denbora eta gogo falta direla eta, ezin da dieta mediterraneoa egin, osasun- eta jasangarritasun-arloan hain emaitza onak ematen baititu”, azaldu du.
Elikadura mota hori gazteen obesitateari aurre egiteko eta bizimodu osasuntsuagoa sustatzeko eraginkorra dela frogatzeko, Eurecat zentro teknologikoak joan den urtean hasi zuen Med4Youth proiektu europarra, nutrizioaren arloan esku hartzeko lehen azterketa klinikoa, Mediterraneoko dietak Espainian, Portugalen eta Italian 13 eta 17 urte bitarteko nerabeen obesitatearen aurrean dituen ondorioak ebaluatzen dituena.
Ultraprozesatuen gorakada
Obesitatea alderdi ekonomiko eta kulturalekin zerikusia duen gaixotasun soziala da. Azken hamarkadetan modu esponentzialean hazi da ultraprozesatuen kontsumoa, prezio baxuak, palatabilitate handia eta publizitate-kanpaina oldarkorrak konbinatzen direlako, eta, ondorioz, produktu horiek “lehen mailako osasun publikoko arazo” bihurtzen direlako, onartu du Miguel Ángel Royo-Bordonada Osasun Publikoaren Madrilgo Elkarteko lehendakariak.
2019an, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren ‘Informe del Consumo Alimentaria en España’ txostenak agerian utzi zuen hiru pertsonatik batek janari lasterra aukeratzen duela etxetik kanpo jateko aukera osasungarrienen aurrean. Txosten horrek berak adierazten zuen espainiar bakoitzak, batez beste, 5,81 kilo opil kontsumitzen dituela urtean.
Ildo horretatik, Kontsumo Ministerioa lege batean lanean hasi da. Lege horrek mugatu egingo ditu pertsona famatuek babestutako haurrentzako elikagai kaltegarrien iragarkiak, target adina handitu egingo du 15 urtera arte, eta murriztu egingo du “janari osasungarria” deritzon marjina. Helburua da gehiegizko pisua eta nutrizio txarra eragiten duten produktuen publizitatearen eraginpean ez egotea haurrak.
Era horretako produktuak dietan sartzeak eta, horrekin batera, omega-3 gantz-azidoak, burdina, kaltzioa eta A, C eta D bitaminak bezalako mantenugai-eskasia egoteak erakusten du Espainiako haurren elikatze-eredua “hobetu egin daitekeela”, Nutrizioko Iberoamerikako Fundazioak (FINUT) eta Espainiako Fundazioak (FUT) sustatu duten ‘EsNuPI’ azterlanak berriki adierazi duenez. Ikerketa horrek, gainera, adierazten du bere dietek esneki-eskasia dutela eta gantz saturatu, azukre eta proteina gehiegi hartzen dituztela.
Horren osagarri, “Osasunari lotutako eskola-umeen portaerei” buruzko azterlanak (Health Behaviour in School-aged Children, HBSC), 2020an argitaratua eta Munduko Osasun Erakundeak (OME) kolaboratzaile gisa onartua, agerian uzten du 11 eta 18 urte bitarteko espainiarren % 34,7k bakarrik jaten dituela frutak egunero, % 24,2.
Azken bi adierazle horiek kalitate gutxiko azukre, gatz eta gantzetan aberatsak diren elikagai eta edarien adibide dira. Royo-Bordonadaren ustez, horiek dira malnutrizioaren eragile nagusiak munduan. “Produktu ultraprozesatuek eta horien kontsumoak, kaloria gehiegi hartzeagatik obesitatea eragiteaz gain, elikadura osasungaitza eta desnutrizioa ere eragiten dituzte, nutrizio-kalitate txarragatik eta elikagai osasungarriak, freskoak edo gutxi prozesatuak dietan lekuz aldatzeagatik”, azaldu du.
Irudia: Eroski Consumer
Espainiako 40.495 neraberi egindako inkestan oinarritzen den azterlan baten arabera, iparraldeko eta hegoaldeko komunitateen artean desberdintasunak daude.Euskadi eta Errioxa dira elikadura-ohitura onetan notarik onenak lortzen dituztenak. Horiez gain, Nafarroa nabarmentzen da gozoki eta freskagarri gutxi kontsumitzen duelako; Asturias eta Aragoi, egunean batez beste kontsumitzen den fruta baino gehiago kontsumitzen duelako; eta Kantabria, gazteek gutxien jaten duten bigarren erkidegoa delako, Nafarroaren atzetik.
Beste muturrean, bi artxipelagoak eta Katalunia izango lirateke fruta gutxien kontsumitzen duten eskualdeak; Andaluzia, Gaztela-Mantxa eta Extremadura nabarmentzen dira gozoki eta freskagarri ugari hartzen dutelako.
Loak gehiegizko pisuari eragiten dio
Loaldiaren eta obesitatearen arteko harremanak urte batzuk besterik ez daramatza mahai gainean. Teresa Canet neurofisiologoak egin eta Revista de Neurología aldizkarian argitaratu zuen ikerketa batek, besteak beste, lotura estua erakutsi zuen 2016. urtean, eta ondorioztatu zuen hiru urtetik beheiti lo egiten zuten haurrek zazpi urtetik gorako pisua izateko aukera handiagoa zutela.
Loak oreka erregulatzen du leptinaren, gosea gutxitzen duen hormonaren eta grelina ugaritzen duen hormonaren artean. Lo gutxi edo gaizki egiten badugu, handitu egiten da grelina, eta, beraz, gure gosea. Hala ere, hormona hori, Canetek azaltzen duenez, apetatsua da, eta energia-dentsitate handiko elikagaiak izateko joera du, hala nola koipe edo karbohidrato finduak. Horrek gehiegizko pisua eta obesitatea nagusitzen ditu, eta, epe luzera, 2. motako diabetesa. Are gehiago, “nekatuago daudenez, murriztu egiten da ariketa fisikoa, eta handitu egiten da sedentarismoa egunez”, dio.
Eta nola egiten dute lo gure gazteek? Espainiako Pediatria Elkartearen (AEP) arabera, nerabeek egunean 8 eta 10 ordu artean lo egin behar dute. Autonomia-erkidego batek ere ez du betetzen. ‘HBSC estudioak’ agerian utzi du euskal gazteen 7:00etatik 49:00etara eta murtziarren 7:00etatik 29:00etara lo egiten dutela.
Osasuna irakasten da
Ohitura onak bultzatzeko, familietan eta eskoletan hezi behar da. Zenbait erkidegotan, nutrizio-hezkuntza hori eskoletako jantokien kontratazio-pleguetan jasota dago, baina gurasoen elkarteek diote ez dela nahikoa.
Gaztela eta Leonek azaroan jakinarazi zuen datorren ikasturtean bizimodu osasungarria sustatuko duen sarea jarriko duela martxan ikasleen artean. “Ohitura osasungarriak eskolan” proiektuak elikadura, jarduera fisikoa, mendekotasun-substantzien kontsumoaren prebentzioa, bide-segurtasuna eta autozaintza ditu ardatz. Neurri horiek arrakastaz aplikatzen dituzten ikastetxe eta institutuek funtzionamendu gastuetarako kontu-saila handituko dute.
Beste adibide bat ‘Elikadura eta Bizimodu Osasuntsuko Hezkuntza Programa’ (PEAHS) da. EROSKI Fundazioak jarri zuen abian, eta, orain arte, milioi bat ikaslek baino gehiagok hartu dute parte. Ekimen horrek ikastetxeei eta familiei tresnak ematen dizkie, elikaduraren eta ariketa fisikoaren bidez bizitza osasungarri eta iraunkorra izateko. Galizia, Balearrak, Aragoi eta Katalunia dira programa honetan ikasle gehien dituzten lau autonomia-erkidegoak. Ilaran daude Madril eta Valentzia.
Ohitura onak Euskal Autonomia Erkidegoan daude. Elikadura eta loaren inguruko ohitura onak ditu Euskadik, EROSKI Consumer-ek egindako ikerketaren arabera. Gazteek fruta gehien kontsumitzen dute, freskagarri gutxiago edaten dute eta denbora gehiago lo egiten dute. Gainera, oso ondo kokatuta dago ikasgeletatik kanpo kirola egiten ematen duten orduei dagokienez, eta ez dira gozokiak gehiegi kontsumitzen. Horren atzetik, distantzia batera, Galizia, Nafarroa eta Errioxa daude. Andaluziako adin txikikoak, okerrago elikatzen direnak. Andaluziako gazteek produktu ultraprozesatuez abusatzen dute, aztertutako datuen arabera. Gozoki eta freskagarri gehien kontsumitzen dutenetakoak dira. Gainera, fruta gutxien jaten duen eta kirol gutxien egiten duen laugarren erkidegoa da.
