Haur eta nerabeen suizidioa: gurasoentzako ohartarazpen-seinaleak eta hori prebenitzeko aholkuak

Espainiak ez du suizidioa babesteko eta prebenitzeko estrategia nazionalik, pediatrian, psikologian eta haur eta gazteen psikiatrian adituek eskatzen duten bezala. Eta hori, helduetan, suizidioa heriotza ez-naturalaren lehen arrazoia da, istripuen, hilketen eta genero-indarkeriaren aurretik, eta adingabeen kasuan, haur eta nerabeekin lan egiten duten adituek emandako datuen arabera, egoera oso kezkagarria da.

Baina ez da soilik adingabeko horien heriotza eta saialdi kopuruagatik (eta haien lesioengatik) edo pentsamenduengatik (suizidio-ideiazioagatik), baizik eta baita “aurreikus daitekeen arazo” horrek zuzenean eragiten dien inguruko pertsona-kopuruagatik ere, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) adierazi duenez. Izan ere, batez beste, kasu bakoitzak 6-10 pertsona inguruko sufrimendua adierazten du, senideen, lagunen eta ikaskideen artean.

Kopuru aipagarrienen artean daude Espainiako Pediatria Larrialdietarako Elkarteak (SEUP) 2019ko martxotik 2021eko martxora bitartean erregistratu zituenak. Beren larrialdietan buru-nahasmenduekin lotutako diagnostikoak % 10 handitu zirela adierazi dute, eta gehien hazi zirenak honako hauek izan zirela: botikek ustekabean eragindako intoxikazioa (% 122), suizidioa/suizidio-saiakera / ideazio autolitikoa (% 56), elikadura-portaeraren nahastea (% 40) eta depresioa (% 19). Gainera, 2021ean, ANAR Fundazioak (arriskuan dauden haur eta nerabeei laguntzen die) 748 adingabe artatu zituen, deiaren unean beren bizitza amaitzen saiatzen ari zirenak.

Gizonek beren buruaz beste egiten dute, baina emakumeek beren buruaz beste egiten saiatzen diren gizonek baino bi aldiz arrisku handiagoa dute. Gainera, nerabezaroa etapa kritikoa da, eta “inflexio-puntua” gertatzen da, “Osasun Sistema Nazionalaren Osasun Mentaleko Estrategian (2022-2026)” adierazten den bezala, Estatistikako Institutu Nazionalaren (INE) datuetan oinarrituta. Hala, 2020an, 15 urtetik beherakoen taldean 14 suizidio izan ziren; 15 eta 29 urte bitartekoen taldean, berriz, 300.

“Ideazio suizidaren prebalentzia oso txikia da haurtzaroan, pixkanaka handitzen da nerabezaro goiztiarrean, eta, gero, esponentzialki, 12 eta 17 urte bitartean”, diote azterlan honetan (2013). Save the Childrenen (2022) inkesta batek berresten du. Horrelako pentsamenduak dituzten 4 eta 8 urte bitarteko haurren portzentajea %2koa da, eta frakzio hori hirukoiztu egiten da nerabezaroan; 13 eta 16 urte bitarteko taldean %6 da.

Arrazoiak? Ugariak eta konplexuak dira. Pandemia eta haren konfinamenduak dira faktoreetako bat, baina ez bakarra, Haur eta Gazteen Adimen Osasunari buruzko I. Biltzar Nazionalean parte hartu zutenek eta ‘Haur eta Gazteen Adimen Osasunaren Liburu Zurian’ (2022) gaia lantzen dutenek gogoratzen dutenez. Aurreko saioez gain, arrisku-faktore batzuk hauek dira:

• nortasunaren mugako asaldura, depresio-asaldura handia, antsietatea…
• estres akademiko eta emozionala.
• oldarkortasun handia, autoestimu baxua, itxaropenik eza, arazoak konpontzeko gaitasun eskasa…
• substantzien kontsumoa eta beste arrisku-jokabide batzuk (sexu-, elikadura-, indarkeria-, eskola-absentismoa).
• faktore psikosozialak: familiako disfuntzioa, familiako jarraipen eta arreta falta, gizarte-errefusa, eskolako jazarpena, ziberbullying-a, haurren tratu txarrak, Internet, sare sozialak…

Ia heriotza eta gertaera horiek guztiak saihets litezke. Horregatik, prebentzioan urratsak egiten ari dira, baina ez suizidioari aurrea hartzeko plan nazionalik, “funtsezkoa” baita. Halaxe ikusten du Espainiako Pediatria Elkarteak (AEP), ‘Autolesioak eta jokabide suizida haur eta nerabeengan. Pandemiak argitu diguna’ (2022), “oso beharrezkoa da biztanleria pediatrikoari arreta ematen zaion lehen mailako arretako, ospitaleko arretako eta buru-osasuneko baliabideak indartzea. Ikastetxeak funtsezkoak dira jokabide suizidak prebenitzeko eta detektatzeko, eta hezkuntzako profesionalentzako prestakuntza-programak ezarri behar dira”.

Erronka horren aurrean, autonomia-erkidegoetako prebentzio-ekimenak askotarikoak dira. Gazteei zuzendutako kanpainak daude (‘1c1d10ari buruz hitz egiteak zure POVa alda dezake (ikuspuntua)’); 12 urtetik aurrera depresio handia atzemateko baheketak Euskadiko Haur Osasuneko Programa berrian (PSI); 14 eta 15 urteko ikasleentzako kudeaketa emozionaleko tailerrak Katalunian, 2021-2025 aldiko suizidioa prebenitzeko planaren barruan; Plapresc-a.

Gainera, Osasun Ministerioak 024 telefonoa jarri zuen martxan 2022an, jokabide suizida duten pertsonei laguntzeko, ‘2022-2024 Osasun Mentaleko Ekintza Planean’ jasotzen den bezala.

Baina suizidioaren prebentzioa ez da osasun- eta hezkuntza-sistemaren eginkizun esklusiboa. Eragile gehiagok ere parte hartzen dute. Horietako bat familia da, bai haur eta gazteen suizidioaren aurrean babesteko faktore gisa (gizarte-laguntza eta talde bateko kide izatearen sentimendua ere bai), bai prebentzioaren erantzule gisa. Guraso garen aldetik, zer egin dezakegu zehazki?

Alde batetik, kontuan hartu suizidio-saiakera baten arrisku-seinale hauek: ANAR Fundazioa eta Murtziako Eskualdeak sustatutako familientzako ‘Suizidioa prebenitzeko gida’. Izan ere, bai, suizidioen ehuneko txiki bat abisurik gabe gertatzen da, baina gehienen aurretik (% 70-80) seinaleak daude, hitzezkoak edo portaerak. Zein dira?

• Bat-bateko aldaketak gogo-aldartean: suminkortasunetik edo oldarkortasunetik berehala pasatzen da jarrera lasai batera.
• Gizartearen atzerapena. Lehen lagunekin ateratzean edo kirola egitean gozatzen zuen; orain, autoisolatzeko joera du.
• Depresio-sintomak edo depresio-diagnostikoa: tristura, interesik eza, axolagabetasuna, bizitzaren, etorkizunaren edo norberaren ikuspegi negatiboa…
• Eguneroko kontuengatik kezkatzen da edo ohiz kanpoko antsietate-sintomak ditu.
• Kezka emozionalari lotutako kexa somatikoak: urdaileko mina, burua edo nekea.
• Irteerarik ez duen arazo batean murgilduta sentitzen da, hala nola eskolako jazarpenean.
• Eskolara joan nahi ez duela adierazi du, eta ikaskideekin izandako arazoengatik, lesioengatik, mehatxuengatik… beldurra duela esan du; klasera ez dago justifikaziorik gabe.
• Kontzentratzeko zailtasunak.
• Nabarmen jaitsi da errendimendu akademikoa.
• Lo-ohiturak aldatzea: lo geldiezina, atsedenik eza…
• Elikadura-arazoak: gutxiago jaten du, gogorik gabe, edo okerrago.
• Izaera oldarkorra eta ez oso gogoetatsua, hala nola alkoholaren eta drogen kontsumoa edo arriskuko jarduera edo kirolak, haien ondorioak kontuan hartu gabe.
• Antzemandako objektuak edo gauzak askatu edo oparitzen dira.
• Sare sozialen profilak ustekabean ixtea, ezabatzea edo agurtzea.
• Autolesioak, erabiltzen ez dakiten sasoi emozionalei irtenbidea emateko, eta bere buruaz beste egiten saiatu aurretik.
• Suizidioari buruzko hitz-jarioak, hala nola: “Hil nahi dut”, “Batzuetan lotara joan nahi nuke eta inoiz ez esnatu” edo “Ez duzu denbora gehiagoz arduratu beharko nitaz”.
• “Inoiz ez naiz sendatuko, nireak ez du konponbiderik”.
• Agur esateko asmoa erakusten duten adierazpenak: “Denbora batez gu ez ikusteagatik…”.

ANAR Fundazioaren aurreneurriei eta gida horri Oinarrizko Osasun Laguntzako Espainiako Pediatria Elkartearenak (AEPap) gehitu zaizkie, Osasun Gaztea atariaren bidez. Seme-alabek beren buruaz beste egiten badute ere, pentsamendu horiei aurrea hartzeko ere balio dute.

• Egin kasu seinaleei. Har itzazu benetan. Ez pentsa “nerabeen gauzak dira eta pasatuko da”. Ez haserretu eta ez jantzi.
• Balidatu zure emozioak. Entzun aktiboki, utzi emozionalki adierazten. Ez galdetu; saiatu elkarrizketa bat sortzen.
• Komunika zaitez ideologiaren arrazoiak aurkitzeko. Bilatu lasai hitz egiteko uneak. Lasaitasunez, enpatiaz eta ulerkortasunez erantzuten du. Lagun iezaiozu; esan egunero bakarrik ez dagoela. Transmititu segurtasuna. Komunikazioa ezinezkoa bada, beste pertsona batek egin dezake funtzio hori, baita laguntza profesional batek ere.
• Zure semeak egoera estresagarri bat bizi badu (dibortzioa, pertsona maite baten heriotza…), zaindu bere gogo-aldartea, entzun eta animatu ez dadin bakartu. Eskolako jazarpena edo ziberbullying-a izanez gero, jarri harremanetan ikastetxearekin, eta kontrolatu mugikorra edo ordenagailua nola erabiltzen duen eraso gehiago saihesteko.
• Lagundu iezaiozu egoeren behin-behinekotasuna ulertzen. Une txarrak ez dira betiko. Jakinarazi arazoek konponbidea dutela eta behar bezala bilatu behar dela. Laguntza eskatzea garrantzitsua dela ikusarazi.
• Erakutsi iezaiozu arazoak partekatzeak haiek konpontzen laguntzen duela.
• Inguruko munduaren ideia negatiboa finkatzen duten familia-borrokak edo tentsio-uneak saihesten ditu.
• Teknologiaren erabilera-denbora murriztu eta bisitatzen dituen bideojokoen, sare sozialen eta web orrien edukia zaindu.
• Bizi-ohiturak (elikadura, loa, higienea) eta aisialdi osasungarria sustatzen ditu, oreka fisiko eta emozionala bermatuko dutenak eta besteekiko harremanak sustatuko dituztenak, hala nola, kirol-jarduerak, ingurune naturalerako irteerak, animaliak zaintzea… Aldiz, saihestu egiten du pertsona lizunekin harremanak izatea, umiliatzea eta/edo drogak kontsumitzera bultzatzea.
• Anima zaitez familiarekin eta lagunekin ez bakartzera.
• Saiatu beti norbaitekin egon dadin eta eskuz kalterik egin gabe (botikak, objektu zorrotzak), baldin eta seinaleak egiten baditu edo bere buruaz beste egin dezakeela adierazten duten konpartimentuak baditu. Beharrezkoa iruditzen bazaizu, deitu Larrialdietara.
• Laguntza profesionala bilatu. Joan zaitez pediatrarengana, medikuarengana edo psikologoarengana (zurea ere bai).