Errezeta erraza dirudi: bizkotxoa, txokolatea eta esne-gaina. Baina kontuan hartzen baditugu gure sukaldean erabiltzen ditugun lehengaiak (kakaoa, irina, arrautzak, azukrea…), urarekin eta osagai bakoitza ekoizteko behar den energiarekin batera, tarta zati sinple batek imajina ditzakegun baino baliabide gehiago behar ditu. Baina beti ez gara horretaz jabetzen: edozein produktu edo eguneroko ekintza —jatetik hasi eta lanera edo janztera arte— baliabide ugari behar ditu, eta arrastoa uzten du gure inguruko munduan. Hori kalkulatzeko, ingurumen-aztarna erabiltzen da. Kontzeptu zabal horrek jarduera batek ingurumenean duen eragin orokorra neurtzen du, eta jasangarria den ala ez definitzen laguntzen du. Jarraian azalduko dugu.
Ingurumen-aztarna motak
“Aztarna” kontzeptuak ingurumeneko inpaktu-kategoria batzuk biltzen ditu:
- Aztarna ekologikoa. Kontsumitzen ditugun baliabideak ekoizteko beharrezkoak diren laboreen, larreen, basoen, arrantza-eremuen eta azpiegituren azalera eta sortzen ditugun hondakinak asimilatzeko behar den eremua neurtzen ditu. Adibidez, litro bat esne (ontzia barne) ekoizteko behar diren larreak sortzeko erabiltzen den azalera produktu horren aztarna ekologikoaren zati bat da.
- Karbono-aztarna. Berotegi-efektuko gasen emisio-kantitatea ebaluatzen du, tona karbono dioxido baliokidetan (CO2) neurtuta (berotegi-efektua eragiten duten gas guztiak barne, hala nola metanoa, oxido nitrosoa, hidrofluorokarburoak…). Kantitate hori zuzenean edo zeharka igortzen dugu, egiten dugun jarduera bakoitzaren garapenaren ondorioz. Esnearen adibidearekin jarraituz, litro bat esneren ekoizpen osoan (abeltzaintzatik industriara eta garraiora arte) 1,6 kg CO2 eq (baliokidea) emititzen dira atmosferara.
- Aztarna hidrikoa. Kalkula ezazu kontsumitzen ditugun ondasun eta zerbitzuak ekoizteko erabiltzen den ur gezaren kontsumoa. Water Footprint Network erakundearen datuen arabera, esne litro hori ekoizteko 1.020 litro ur erabiltzen dira. Kopuru horretan sartzen dira, produktuari gehitutako ura ez ezik, kutsatutakoa, beste arro batera edo itsasora itzultzea eta, are, prozesu guztietan lurrundutakoa ere.
- Ingurumen-aztarna. Aurreko biak ingurumen-aztarnan sartzen dira; ekoizpenak eta kontsumoak ingurumenean duten eragin orokorra baloratzen du, hainbat adierazle kontuan hartuta, hala nola, uraren eta energiaren kontsumoa edo berotegi-efektuko gasen emisioak. Adibidez, esne litro horren ingurumen-aztarnak barne hartzen ditu ura, lurzoruaren azalera edo ekoizpenean erabilitako elektrizitatea, garraiorako erregai fosilak erretzea edo ontzien hondakinak.
Jaten dugunaren aztarna
Ikusi dugun moduan, ekintza orok marka jakin bat uzten du planetan, eta, horren ondorioz, berotegi efektuko gasen igorpenak (karbono-aztarna), baliabideen agortzeak edo ozono-geruzaren degradazioa bezalako parametroek eragindako berotze global bihur daiteke.
Inpaktu bakoitzak bere aldetik hartuta, elikagai baten ingurumen-aztarna globalaren ikuspegi partziala eman dezake. Hau da, bere karbono-aztarna edo aztarna hidrikoa bakarrik kontuan hartuz gero, ekosistemaren beste puntu batean eragin garrantzitsuak alde batera utz ditzakegu. Ikuspegi zabalagoa izateko, Europako Batasuna (EB) metodologia harmonizatu bat garatzen ari da ingurumen-aztarna kalkulatzeko, bizi-ziklo osoa barne hartuta, lehengaiak erauzten direnetik kontsumitu ondoren hondakinak sortzen diren arte, baita 15 inpaktu-kategoria ere.
“Datu asko behar dira kalkulatzeko”, dio Saioa Ramos AZTIko ikertzaileak. Elikaduraren balio-katean espezializatutako zentro teknologikoa da AZTI. “Jogurtaz ari bagara, adibidez, beharrezkoa da esne enpresak erosten dituen granja guztien datuak eta pentsuen lehengaien mota eta jatorria ezagutzea; baita hori garraiatzeko erabiltzen diren distantzia eta kamioi-ereduak ere. Behin fabrikan, elektrizitatea, gas naturala, ura… eta ontziak eduki behar dira. Supermerkatura eta gure etxeraino doazen kilometroak ahaztu gabe”, azaldu du adituak.
Datu horiek biltzeko zailtasunetik sortu da ELIKA -PEF proiektua —EROSKI du buru eta AZTIk koordinatzen du—, Euskal Autonomia Erkidegoan elikagaien ingurumen-aztarna kalkulatzeko, informatzeko eta egiaztatzeko sistema aurreratua. “Enpresei beren produktuen ingurumen-inpaktua kalkulatzeko datuak biltzen laguntzen dien tresna da”, dio Ramosek. Inpaktu horiek ezagututa, enpresek haiek murrizteko neurriak eta estrategiak diseina ditzakete, prozesu eraginkorragoak eta ingurumen-eragin txikiagoa dutenak barne.
Kontsumitzaileak gidatzeko, EBko ingurumen-aztarnaren garapenak Nutri-Score elikagaiaren nutrizio-kalitatea neurtzen duen sistemaren antzeko etiketa sortzea ere planteatzen du. Ingurumen-etiketa horrek erosketa arduratsuak egiten lagunduko digu, ontziaren jatorritik edo materialetik harantzago doazen alderdiak kontuan hartuta, garrantzi handia baitute sortzen duten aztarnan.
Zenbat kostatzen zaio planeta elikatzea?
Irudia: Getty Images
Planeta irensten duten elikadura-ohiturak ditugu, eta, beraz, janaria oso garrantzitsua da gure aztarnan. Nazio Batuen Erakundeak (NBE) zenbatesten du elikagaien ekoizpenak munduko energia guztiaren % 30 kontsumitzen duela eta berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioen % 22 eragiten duela. Gainera, eskura dagoen ur gezaren % 70 eta Lurraren azaleraren % 11 erabiltzen duela kalkulatzen da.
Elikadura-sistema ere krisi klimatikoaren epizentroan dago. Klima Aldaketari buruzko Gobernu arteko Taldeko (IPCC) adituek txosten berri batean –Klima-aldaketa eta lurzoruaren erabilerak’– elikadura-sistema aldatzea eskatu dute, klima-aldaketari aurre egiteko. Mehatxu horrek, aldi berean, estres gehigarria eragiten du lurzoruetan, degradazioa areagotzen du eta elikagaien hornidura murrizten da (adibidez, gari- eta arto-laboreak murrizten dira).
Gure kontsumoak Lurraren mugak gainditzen ditu
WWF gobernuz kanpoko erakundearen azken ‘Planeta Vivo Txostenak’ adierazten du gure aztarna ekologikoa ia %190 handitu dela azken 50 urteetan. Horrek esan nahi du mugara eramaten ari garela natura, sortzeko gai denaren gainetik kontsumitzen. Datu bat: 2019ko uztailaren 29an, gizateriak amaitu zuen Lurrak urte horretarako zituen baliabideen aurrekontua. Lurraren Gainjazkotasunaren Eguna da, Global Footprint Network-ek (GFN) kalkulatua. Egun hori bi hilabete aurreratu da azken 20 urteetan. Kontsumo-erritmo horretan, 1,75 planeta beharko genituzke gure eskaria asetzeko.
Data hori asko aldatzen da herrialdearen arabera. Qatar, adibidez, otsailaren 11n sartu zen “defizit ekologikoan”, eta Indonesia, berriz, abenduaren 18ra arte ez zuen aparteko baliabiderik erabili. Bestalde, japoniarrek zurea bezalako 7,7 herrialde behar dituzte beren eskariak asetzeko; eta Txina halako lau lurralde beharko litzateke urtero herrialde horretako herritarrak hornitzeko. Espainian iragarpenak ez dira askoz baikorragoak. Gure herrialdeak dagoeneko agortu zituen urteko baliabideak maiatzaren 28an. Egun horretara arte, gurea bezalako 2,9 herrialderen baliokidea izango bagenu bezala bizi eta kontsumitzen dugu, Global Footprint Network-ek dioenez.
Kontsumoa eta jasangarritasuna: zer aldatu behar du?
Baliabideen kontsumo neurrigabeak aurrekaririk gabeko krisi klimatikoa bizkortzen du. Beraz, planetako mugak gainditu gabe bizitzeak kontsumoaren murrizketa orokorra eskatzen du ezinbestean. Gobernuek, ekoizleek eta kontsumitzaileek, gainera, ingurumena gehiago errespetatzen duten ekoizpen- eta kontsumo-moduen alde egin behar dugu.
Ikusi dugun bezala, ura, lurzorua eta energia asko eskatzen du gaur egun gure ekoizpen-sistemak. “Hobetzeko, ezinbestekoa da nekazaritza- eta abeltzaintza-praktika onak egitea”, dio WWFko nekazaritzan aditua den Celsa Peiteadok.
- Ongarri naturalak erabiltzea komeni da, ongarri kimikoen ordez, eta bertako arrazak eta tokian tokiko laboreak erabiltzea, lurralde bakoitzeko "klima- edo lurzoru-baldintzetara hobeto egokituak".
- Abeltzaintza estentsiboaren alde egiteak larreak babesten laguntzen du —karbono-hustubideak dira—, eta landa-eremuetan lan egiten du.
- “Gainera, garrantzitsua da ureztatze defizitario kontrolatura jotzea, hau da, laboreak behar duen ura bakarrik erabiltzea kalitatezko uztak izateko, eta aldi berean ibaiak eta gainerako ekosistema urtarrak errespetatzea”, azaldu du adituak.
- Ezin dira alde batera utzi ekoizpen iraunkorreko metodoak, hala nola, ziurtagiri ekologikoa, Marine Stewardship Council (MSC) zigilua (ingurumena errespetatzen duen arrantza bermatzen du), edo Global G.A.P (Good Agrario Practice), besteak beste, nekazaritzako praktika onak edo akuikulturatik datorren arrainaren jasangarritasuna egiaztatzen dituena.
Erosketa arduratsua
Txanponaren beste aldea, kontsumoa, ere funtsezkoa da aldaketa horretan. Kontsumitzaileok erosketa arduratsua egiteko aukera dugu, gure eguneroko bizimoduak ingurumenean uzten duen arrastoa gutxitzeko. Horretarako, produktuaren bizi-fase guztiak hartu behar ditugu kontuan: ekoizpena, kontsumoa eta hondakinak.
Plastikozko ontzi bat saihesteak ez du esan nahi elikagai hori jasangarria denik, baldin eta haren ekoizpenak eragin hidriko handia uzten badu jatorrizko tokian, edo erabiltzen diren pestizida ugariek ura eta hazten den lurzorua kutsatzen badituzte.
Produktu baten etiketan oraindik ingurumen-aztarna sartu ez bada ere, badira kontsumitzaileek eragin hori murrizteko jarraitu ditzaketen ohiturak. Gure erosketa-aukeretan aldaketa txikiak egitea, gure osasunean eta planetako elikagaiak ekoizteko ahalmenean eragin handia izan dezaketenak. Eta zuk, zer aztarna utzi nahi duzu munduan?
