Botiken albo-ondorioak, askotan aurreikusi ezin direnak, ondorio garrantzitsuak dituzten arazoak dira, bai gaixoan, bai osasun-sisteman. Orain, paziente batek gai horiek aurkezteko duen joera aurreikus daiteke; laborategiko test baten bidez, gai aktibo ugariren metabolismoan parte hartzen duten geneak azter daitezke, eta horrek erabilera terapeutiko indibidualizatua erraztuko luke, gaixo bakoitzaren ezaugarriak kontuan hartuta.
Zergatik dute erantzun eskasa pazienteen %30etik %60ra Alzheimerra, depresioa edo hipertentsioa bezalako gaixotasunetan? Zergatik izan ditzake ondorio sekundarioak sendagai baten dosi txikiak ematen zaizkionean eta beste batek, berriz, dosi handiak arazorik gabe onartzen dituenean? Jakina da organismoak botika berari ematen dion erantzuna desberdina izan daitekeela pertsona bakoitzean, edo aldatu egin daitekeela pertsona berean, zenbait aldagairen arabera; aldagai horietako batzuk ondo ezarrita daude.
Adinak, dietak, tabakismoak, alkohol-kontsumoak, lehendik dauden gaixotasunek, beste botika batzuekin tratatzeak eta, jakina, gure genetikak baldintzatzen dute erantzuna. Geneek begien kolorea ezartzen duten bezala, zenbait substantzia metabolizatzen dituzten entzima hepatikoak ere zehazten dituzte. Genetika hain da garrantzitsua farmakoen erantzuna baloratzeko orduan, ezen farmakogenomika sortu baitu. Espezialitate berri horrek medikamentuen banakako erantzunari eragiten dioten herentziazko aldaketak aztertzen ditu. Gibeleko zelulen mintzean (AmpliChip CYP450) adierazten diren bi gene jakinen azterketan oinarritutako test bat garatzeak banakako tratamenduen aukera baloratzen lagun dezake.
Metabolizatzaileak
CYP450 anpliChiparen bidez, CYP2D6 eta CYP2C19 geneak azter daitezke, botika askoren metabolismoan parte hartzen dutenak. Hori aplikatuz gero, erantzun terapeutikoa nolakoa izango den eta albo-ondorioak agertzeko arriskua zein izango den aurreikus daiteke. Horrela, banan-banako tratua lortuko da, “kartaren tratamendu” moduko bat.
DNA txip hori doitzean, gailu ñimiño horiek ezagunak direnez, botiken metabolizazio mekanismo arruntena, oxidazioa, hartzen da abiapuntutzat. Erreakzio biokimiko hori gibeleko zeluletan gertatzen da batez ere, hepatozitoetan. Oxidazio-erreakzioan P450 zitokromoak (CYP) parte hartzen du. CYPak nagusiki hepatozitoen zelula-mintzean dauden proteinak dira, baina beste ehun batzuetan ere badaude, hala nola biriketan, giltzurrunetan, plazentan eta hesteetako mukosan. Gizakietan, orain arte, 17 familia eta 30 isoforma baino gehiago deskribatu dira (gene beretik sortutako produktu proteiko desberdinak), nahiz eta botiken metabolismoan parte hartzen duten CYP gehienak hiru familiatakoak izan: CYP1, CYP2 eta CYP3.
Sendagaien eraginkortasun falta eta ondorio kaltegarriak aurreratzen ahal badira, pazienteek onura klinikoa lortuko lukete eta kostuak gutxitu egingo lirateke.
Sistema hori ezinbestekoa da, ‘detoxifikazio’ moduko bat eragiten baitu, organismoa ingurumenarentzat kaltegarriak izan daitezkeen agenteetatik babesten baitu, eta organismoaren beraren hainbat substantzia metabolizatzen baititu, hala nola esteroideak eta behazun-azidoak, besteak beste. Era berean, gai aktiboak organismoak errazago kanporatzen dituen metabolito bihurtzen dituzte.
Geneek CYPak zehazten dituzte eta, beraz, botikak metabolizatzeko modua. Oro har, populazioa honela sailka daiteke: bere fenotipoaren arabera (geneen adierazpena), azetiladore motelak (biztanleriaren %50) eta azetiladore azkarrak (%30). Desberdintasun horiek izan daitezke farmako batzuen erantzunaren aldakortasunaren arrazoietako bat.
Bestalde, gai aktibo baten metabolizazio-ahalmena ez da finkoa, eta aktibatu edo moteldu dezaketen zenbait faktoreren eragina izan dezake. Adibidez, alkoholak P450 zitokromoaren eragina aktibatzen du, eta, beraz, gai aktibo baten dosi txikitan batuta, albo-ondorioak eragin ditzake. Sendagai batzuek P450 zitokromoa aktibatzeko gaitasuna ere badute, eta, beste batzuekin batera ematen direnean, haien metabolizazioa oztopatzen dute, desaktibatuz edo indartuz, eta, hala, albo-ondorio gehiago agertzen dira.
Proba prediktiboa
Gaur egungo terapeutika farmakologikoko arazoak bi motatakoak izan ohi dira: medikamentuen eraginkortasun faltarekin lotutakoak eta ondorio kaltegarriak agertzearekin lotutakoak. Bi gertaerek aurrea har badezakete, pazienteek onura kliniko nabarmena izango lukete, eta, gainera, kostuen kontrola handia litzateke.
Gaixo bat artatzen duen medikuarentzat, oso interesgarria da botika bat metabolizatzeko modua eta zenbatekoa, espero diren efektuei eta toxikotasun-fenomeno batzuei buruzko informazioa eman baitezake. Adibidez, paziente batek 2D6 zitokromoaren bidez prozesatzen den gai aktibo batekin tratamendua jasotzen badu, gibelak entzima horren kantitate handiegia sintetizatzen badu, gehiegi metaboliza daiteke eta eragin terapeutiko gutxi izan ditzake. Bestela, kantitate gutxi sintetizatzen bada, botikaren maila gomendatutakoa baino handiagoa izan daiteke, eta ondorio toxikoak ager daitezke.
Tratamendu bat agintzen denean, onura terapeutikoa eta tolerantzia maximoak izatea espero da, baina batzuetan emaitzak ez dira espero bezain onak izaten. Orduan sortzen dira kontrako edo bigarren mailako ondorioak; arazo hori garrantzitsuagoa da, eta ondorio garrantzitsuak ditu bai gaixoan bai osasun-sisteman.
Estatu Batuetako ospitaleetan egindako etorkizuneko 39 azterlanen meta-analisiaren arabera, bi milioi gaixo ospitaleratzen dira urtero, botiken albo-ondorioen eraginez. Analisi-lana deskribatzen duen azken balantzea kezkagarria da: 100.000 kasu hilgarri (%0,32), bosgarren heriotza-kausa, ospitaleratze guztien %7 eta ehun milioi dolar urtean osasun-kostuetan eta lan-denbora galtzean.
Nahi ez diren ondorioak arinak (goragalea edo beherakoak) edo larriak izan daitezke, eta heriotza ere eragin dezakete. Zenbait farmako, bereziki psikiatrian eta kardiologian erabiltzen direnak, kontrako ondorio garrantzitsuenak eragin ditzakete, eta, beraz, interesgarria izan liteke horiek aurreikusteko informazioa izatea.
Bigarren mailako ondoriorik ager ez dadin, osasun alerten sistema bat funtsezkoa da, kasuak jakinarazi ahal izateko, sendagai problematikoak kendu ahal izateko. Espainian, Espainiako Farmakozaintza Sistemak, autonomia-erkidego bakoitzeko Farmakozaintza Zentroek, Espainiako Medikamentu Agentziak eta osasun-profesionalek osatua, zentralizatzen du funtzio hori.
Sare horren arduradunek onartzen dute gaur egun iraganean baino medikamentu gehiago kentzen direla, baina, haien ustez, kontrol-sistema hobeak daude, kontrako erreakzioak azkarrago detektatzeko. Horren erakusgarri da azken 10 urteetan aurreko 30 urteetan baino botika gehiago kendu direla merkatutik.
