Gizakiak eta gainerako primateak dira estresak eragindako edo larritutako arazo fisiko gehien pairatzen dituzten izaki bizidunak. Errua, hain zuzen, bere adimen handiak du, gizarte-animalia gehienengandik bereizten dituen ezaugarriak. Irtenbidea gertaera hori onartzea eta zoriontsu izaten saiatzea da.
Azkarragoak direnez, primateek denbora gutxiagoan konpontzen dituzte beren oinarrizko beharrak, eta denbora libre gehiago dute. Ezinbestekoak diren faktoreen (elikadura, etsaiari ihes egitea…) zain egon beharrean, askoz ere faktore estresagarrien mende daude, harreman sozialetatik eratorriak, azaldu zuen Robert Sapolskyk Zientziaren Aurrerapenerako Elkarte Amerikarrak egin berri duen bileran. Neurozientifiko horrek hiru hamarraldi baino gehiago daramatza Afrikan aske dauden babuinoetan estresak osasunean dituen eragin fisiologikoak aztertzen.
Estresaren mekanismoa unibertsala da ornodunentzat, eta, beraz, oso antzinakoa eboluzioan. Egoera estresagarri batean, organismoak zenbait hormona askatzen ditu, eta horiek pultsua eta energia-maila handitzen dituzte berehala. Animalia arrisku-egoera bati aurre egiteko prestatzen duten mokoak dira, eta ez dute osasunerako arriskurik sortzen. Okerrena da erreakzio hori bera kronikoa denean eta arrazoi psikosozialengatik gertatzen denean. «Izterretako muskuluetan energia mugitzen da, arteria-presioa handitzen da eta bizirauteko funtsezkoa ez den guztia itzaltzen da, hala nola digestioa, hazkundea eta ugalketa», azaldu zuen Sapolskyk San Franciscon.
Estresaren ondorioak
«Hobeto pentsatzen da, eta hobetu egiten dira ikaskuntzaren eta memoriaren zenbait alderdi». Hori guztia oso onuragarria da faktore estresagarri erreal eta fisiko baten aurrean, baina askoz gutxiago, eta are gutxiago, kalte egiten dio diruaz arduratu edo nagusia eskertu behar duenean, azpimarratu zuen. «Arrazoi psikologiko hutsengatik estresa modu kronikoan aktibatzen bada, areagotu egiten da diabetesa izateko arriskua helduaroan eta tentsio handia. Digestio-sistemak ongi funtzionatzeari uzten badio, arazo gastrointestinalak izateko arrisku handiagoa ere badago» gehitu zuen.
Hipokanpoko neuronak, ikaskuntzarekin, oroimenarekin eta judizioarekin zerikusia dutenak, errazago kaltetu daitezke tentsio-egoeretan.
Gainera, frogatuta dago haurrengan hazkuntza falta gerta daitekeela estres kronikoaren ondorioz, eta, oro har, immunitate-sistema ezabatzeak areagotu egiten duela gaixotasun infekziosoak izateko arriskua, eta tentsioak handitu egiten dituela funtzio sexualeko nahasteak. Gainera, esperimentu batzuen arabera, hipokanpoko neuronak, garuneko termostatoa, ikaskuntzarekin, oroimenarekin eta judizioarekin zerikusia dutenak, errazago kaltetu daitezke tentsio-egoeretan. Kenyako babuinoetan oso adierazgarria dela uste dute Sapolskyk eta haren taldeak; izan ere, gizakiek bezala, ez dute harrapari handirik, eta egunean hiru orduz baino ez dute janaria bilatzen.
«Aurkitu dugu babuinoek beste ugaztun sozial batzuek normalean ez dituzten gaixotasunak dituztela», esan zuen zientzialariak, Stanfordeko Unibertsitatekoak (AEB), unibertsitateko aldizkarirako elkarrizketa batean. «Gazela bazara, ez duzu bizitza emozional oso konplikaturik, nahiz eta gizarte-espezie bat izan. Baina primateak nahikoa adimentsuak dira beren organismoek beste era batera funtziona dezaten. Primateetara iristen ez zaren arte, ez duzu depresioaren antzeko zerbait ikusten». Zientzialariek, ordea, ez dute baztertzen ustez adimendunak diren beste ugaztun batzuek, hala nola elefanteek eta baleek, antzeko arazoak izatea.
Zoriontasunaren bila
Estresak gizakiengan dituen arriskuen berri izan ondoren, galdera sortzen da: Nola saihestu? Planteatzeko erraza, baina ez ebazteko erraza, Sapolskyk onartzen duen bezala. Mendebaldeko gizarte garatuan, oinarrizko beharrak aseta dituelarik, gizabanako bakoitzaren zoriontasun- eta autoestimu-maila da gakoa, bai eta estresarekiko sentiberatasun indibiduala ere, ez baita ezagutzen. «Idealki, babuinoek baino askoz gizarte-malgutasun handiagoa dugu, hierarkia desberdinetakoak izan baitaitezke». Hala, lanean gustura ez dagoen pertsona batek asko goza dezake edo kirol batean nabarmendu daiteke, eta gauza bera gertatzen da gustura ez dagoen familia-egoera batekin, zeina lagunen laguntzarekin konpentsa baitaiteke.
Laguntza-maila handia da, besteak beste, gizartearena eta erlijioarena: «Poza atera dezakegu beste pertsona batzuk, urrutiko herrialdeetan, gu bezala pasatzen direlako aurkikuntzatik, eta ez nago bakarrik. Fikziozko pertsonaiekin gozatzeko gai ere bagara, Beethovenen liburu edo film baten eta musikaren bidez». Hala ere, gizakiak dira beste herrialde batzuetan gertatzen denagatik sufri dezaketen bakarrak, non jendea gosez hiltzen baita, eta gutxiago sentitzen baitira ezagutzen ez dituzten baina hedabideetan aurkezten diren pertsonen aurrean.
Emozioak espazioan eta denboran zabaltzea bereziki gizatiarra da, eta estresaren iturri izan daiteke. «Duela mende bat baino gehixeagotik, mendebaldeko giza gizarteko osasun-arazoak bizi-estiloarekin lotuta daude», laburbiltzen du Sapolskyk. «Duela 10.000 urtetik hona, gizaki gehienak dentsitate handiko kolonietan bizi dira, elkarren artean psikologikoki inguratu eta estutzen diren arrotzetan, baina orain arte ezin izan du lortu bihotzetik gaixotzeko adina bizi-itxaropen».
Imagen: Lea Maimone Robert Sapolsky buru duen taldeak babuinoak eta anestesia behatzen ditu odol- eta ehun-laginak hartzeko, eta elektrokardiogramak egiten dizkie. Esperimentuen joera garrantzitsu bat da gehienetan arrak direla, emeak denboraren %80 emeak ernalduta edo kumatuta egoten baitira, eta arriskuak izaten baitituzte. Aztertutakoen artean, osasun orokor txarra adierazten duten aleek ere estresaren hormonen maila altuagoak izaten dituzte.
Horien artean, ahulenak dira, alde batean, beherago daudenak eskala sozialean eta, bestean, nagusi diren arrak. Bi kasuetan, babuinoek beste babuino batzuek sentitzen ez dituzten mehatxuak sentitzen dituzte, hala nola manadaren kontrola hartzeko arerioarena edo dominantearen despotismoa. Babuinoek emandako datuen arabera, gizabanako bakoitzaren gizarte-sarea maila eta estatus soziala baino garrantzitsuagoa da estresatuta egon edo ez.
Araldian ez dauden emeek (beraz, ez dago sexu-interesik erlazioan) eta kumeekin jolasean denbora asko ematen duten arrak dira estresaren hormona-maila apalenak dituztenak. Ziurgabetasun-egoeretan ere babuinoak aztertu dira, sortzetiko baten mehatxua benetakoa den edo ez jakin ezin dutenean. Haien hormona-maila mehatxu errealen eta simulatuen artean bereizten duten animalien mailaren bikoitza da.
