Zientziaren eta sarritan mistikotzat jotzen diren fenomenoen arteko borrokan, zientziak puntu batzuk irabazi ditu. Ondorioak garrantzitsuak dira. Ez bakarrik aurkikuntzak joko birtualen belaunaldi berri bat garatzeko balio dezakeelako, baizik eta neurozientifikoei norberaren kontzientzia aztertzeko tresna bat ematen dielako, organismoak «ni» kontzeptua nola eraikitzen duen aztertzeko.
Imagen: José Gelida
Talde independenteek abuztuan Science aldizkarian argitaratutako antzeko bi lanetatik dator aurkikuntza. Eta, egia esan, aurreko urteetan Lausanako (Suitza) Eskola Politekniko Federaleko Olaf Blanke buru zuen talde batek ezusteko behaketekin jarraitu zuen. Talde honek epilepsia duten eta tratatu behar diren pazienteak aztertzen ditu. Ebakuntzaren aurretik, erasoen gunea aurkitzeko eta zaindu beharreko funtzio garrantzitsuak dituzten inguruko eremuak identifikatzeko, neurologoek dozenaka elektrodo ezartzen dituzte garunean, eta banan-banan aktibatzen dituzte, pazienteari sentitzen duena deskribatzeko eskatzen dioten bitartean. Prozedura horrek ezusteko asko eragin ditu neurozientzian.
Mistikotik zientifikora
2006an, arazo psikiatrikorik ez zuen 22 urteko emakume baten kasua deskribatu zuen Naturen Blankek. Garunaren eremu jakin bat estimulatzeak, sasoiko bikoteak, pertsona bat zegoela sentiarazi zion. Pazienteak zioen irudiak bere jarrera berak hartzen zituela, eta itzal hori ez zuen bere gorputzaren ilusio gisa ezagutzen. Ikertzaileek diotenez, halako batean, pazienteari aurrerantz makurtzeko eskatu zitzaion, eta horrek itzalak besarkatzen zuela sentitzea eragin zuen, desatsegin gisa deskribatuta.
Zenbait esperientzia mistiko zientziara hurbiltzeak sintoma paranoikoak edo eskizofrenia ulertzen lagun lezake.
Ez da Blankeko taldeak gorputzetik kanpo erakusten duen esperientzia bakarra. Brain aldizkari espezializatuan, 2004. urtean, beste paziente batzuen kasuak deskribatu ziren, hala nola: «Neure burua goitik ikusten dut ohean, baina hankak baino ez ditut ikusten.[…]Sabaian nago». Pazienteak ikusi zuen eszenan, jakin-min handia eta harrigarria sentitzen baitzuen, beste hiru pertsonak sartzen zituen gelan, goitik ikusita. Esperientzia hainbat aldiz errepikatu zen.
Lan horiek lagungarriak izan dira lehen neurozientzialari gutxik hurbildu nahi zituzten fenomenoak ikerketa «serioa» erakartzeko. «Ez zen eremu oso landua, esperientzia mistikoekin, mundu ez zientifiko batekin… zerikusia baitzuen», azaldu du Javier de Felipek, Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Goreneko (CSIC) Neurozientzien Institutu Kajaleko kideak, Madrilen. «Baina kontrol guztiekin egindako ikerketak zirela ikusteak oso interesgarria bihurtu du gai hori». De Felipek harrituta utzi du Blankeri bere lana azaldu zionean.
Garuna eta espazioa
Nature Blankek eta haren lankideek iaz iradoki zutenez, aurkikuntza horiek izan dezaketen aplikazioetako bat sintoma paranoikoak edo eskizofrenia ulertzen lagundu lezakete. Eskizofreniaren barruan, badirudi norberaren ekintzen egilea beste pertsona bat dela. Baina zergatik gertatzen dira sentsazio horiek? «Blankek paziente epileptiko esekiekin egindako azterketek iradokitzen dute niaren eta gorputzaren arteko disoziazio-esperientziak informazio somatosentsorial eta bestibularraren integrazioan izandako akats baten ondorio direla», dio De Felipek. «Hau da, oso ikerketa garrantzitsuak dira garuna nola senti dezakeen gure gorputzak espazioari dagokionez, eta gure nia espazio-muga horien barruan nola dagoen aztertzeko. Zirkuitu horien aldaketek bidaia astralak, iluso-transformazioak… eragiten dituzte».
Gainera, lan horiek frogatzen dute ilusioek sortzen duten garuneko akatsa burmuinaren eremu zehatzak, informazioaren integrazioan parte hartzen duten arloak, sustatuz eragin daitekeela. Gorputzez kanpoko bidaien espiritualtasuna kableen gurutzatze literal batera mugatzen da. Hain zuzen, De Felipek dioenez, ez da kasualitatea horrelako esperientziak muturreko egoeretan dauden pertsonek maiz deskribatzea, non, adibidez, oxigeno-falta egon baitaiteke burmuinean -mendizaleek, baraurik daudenek, edo zentzumen-gabezia dutenek, adibidez. Uste da hamar pertsonatik batek bere bizitzako uneren batean gorputzetik kanpoko esperientzia izan duela.
Sentsazio horietan magia-kutsua izanez gero, abuztuan Sciencen argitaratutako azken lanek, oraingoan pertsona osasuntsuekin, ezabatzen laguntzen dute. Gorputzaren bikoizketek ez ezik, arrazoi fisiologiko bat ere badute, etxeko trikimailuekin ere eragin daitezke. Londresko University College-ko Neurologia Institutuko Henrik Ehrsson buru zuen taldeak esperimentu erraz bat egin zuen.
Boluntarioa aulki batean esertzen da begi bakoitzean pantaila bana jarrita. Pantaila horiek bi metro atzerago dauden bi bideokamerak grabatzen ari den irudia erakusten dute. Beraz, subjektuak bere bizkarreko 3Dko irudi bat ikusten du, atzean dagoen norbaitek ikusiko lukeen bezala. Orduan, ikertzaileak boluntarioaren bularra ukitzen du, eta, aldi berean, mugimendu bera egiten du, beste eskuarekin, han eserita dagoen norbaiten bularra dagoen kameren aurrean. Hori dela eta, atzean eserita egotearen sentsazio harrigarria dute parte-hartzaileek. «Parte-hartzaile askok irribarre egin eta esaten zuten «Hau oso arraroa da», dio Ehrsson-ek.
Ikertzaileek beste urrats bat eman zuten. Sentsazioaren errealismo-maila neurtzeko, kameren aurrean gorputz fantasma jotzeko «mehatxua» egin zuten, eta parte-hartzaileen erreakzio fisiologikoak neurtu zituzten, izerditzea kasu. Gorputz-erantzun horiek —ia ezinezkoa zirudien— adierazten dute parte-hartzaileek arriskua egiazkotzat hartu zutela. «Gorputzez kanpoko esperientziek gizakia liluratu dute milaka urtean», esan du Ehrsson-ek. «Haien existentziak giza kontzientziaren eta gorputzaren arteko erlazioari buruzko funtsezko gaiak planteatu ditu, eta teologian, filosofian eta psikologian oso eztabaidatuak izan dira. Baina[estas sensaciones]zenbait egoera klinikotan deskribatu dira, eta fenomenoaren oinarri neurozientifikoak oraindik ez daude argi. Ilusio horren asmakuntza garrantzitsua da, gorputz fisikoaren barruan egotearen sentsazioa sortzen duen oinarrizko mekanismoa erakusten baitu.[Y esa sensación]bere buruaren kontzientziaren funtsezko alderdia da».
Blankeren taldearen esperimentuan, parte-hartzaileek -baita oatokietako pantailekin ere- bizkarraren irudi bat ikusten zuten laztandua zen bitartean, eta, aldi berean, laztandua zen. Boluntarioak beren bizkarraren irudiarekin identifikatzen ziren, jarrera hori gorputz «errealetik» kanpo zutela uste baitzuten. Lan horien aplikazioak ez dira medikuak bakarrik. Ehrsson-ek berak dioenez, «norbera proiektatzeko bitarteko bat da hau, telelaguntza bat. Pertsonaia birtual batean pertsona errealak proiekta baditzakegu, beren buruaren bertsio birtuala balira bezala sentitu eta erantzun ahal izateko… imajinatu aplikazioak. Bideojokoek maila guztiz berria lor dezakete, baina hori baino askoz gehiago izan liteke. Kirurgialari batek urrutitik egin ditzake ebakuntzak, adibidez».
