Sukarra, eztula edo aire-faltaren sentsazioa ez ezik, badira SARS-CoV-2 bidezko infekzioa izan dugula susmatzen lagunduko diguten beste sintoma batzuk ere. Muskuluko, toraxeko, buruko edo irensteko mina (odionofagia), beherakoa, anosmia (usaimena galtzea) eta ageusia (dastamena galtzea) dira ohikoenak. Baina kovi-19 igaro ondoren, beste gaixotasun batzuetan gertatzen den bezala, gerta liteke oraindik usaimena berreskuratu ez izana, horrek dakarren guztiarekin. Ondoren, arazo horri buruz gehiago kontatuko dizugu, eta zer egin daitekeen arazoa konpontzeko.
Anosmia: zer den eta nola eragiten digun
Anosmia usaimenik eza da. Hori gutxituz gero, hiposmia baten aurrean egongo ginateke (usain batzuk usaindu daitezke), eta usaimenaren pertzepzioan distortsioren bat hautematen badugu, parosmia izango litzateke (lurrin batzuek usaindu egiten gaituzte ohikoa ez den moduan).
Usaimenik ez izateak ez dirudi larria, baina usainik ez duenaren bizi-kalitateari eragiten dio. Usaimenari esker, janari on bat, naturaren lurrina, maite ditugun izakien usaina… Funtsezkoa da sute, gas-ihes edo elikagai edo edari baten egoera txarraren berri emateko.
“Beste adiera batzuetan ez bezala, usaimenaren pertzepzioak aurretiko iragazkirik gabe hartzen ditu sistema linbikoa, amigdala eta hipokanpoa, emozio-, sentimendu- eta oroitzapen-zentroak (memoria afektiboa), berehalako erantzuna modu erreal eta kontrolaezinean eragiten du, eta eragina du erabakiak hartzean, kontsumoan, osasunean, bikotea aukeratzean…”, azaldu du Adela González, otorrfatolaringologoa.
Anosmia gaixotasun batzuen sintoma da, batzuen aurrerapena eta beste batzuen kausa. Izan ere, depresioa eragin dezake eta bizi-itxaropena bost urtean laburtu. Nahaste hori dastamenarekin lotuta dago, zaporearen %80 usaimenetik baitator. Gainera, gaixotasun neurodegeneratiboen sentsore goiztiarra da, hala nola Parkinsona eta Alzheimerra: “Gaixotasuna garatu baino bost urte lehenago agertzen da sintoma bakar gisa”, zehaztu du ORL Ciudad Gijón klinikako espezialista horrek, Asturiasko herri berean.
Irudia: Andrea Piacquadio
Zergatik galtzen da usaimena?
Usaimenaren disfuntzioa dirudiena baino arruntagoa da. The BMJ aldizkarian argitaratutako artikulu honen arabera, pandemia aurreko populazio orokorraren prebalentziaren zenbatespenek iradokitzen dute helduen % 19,1ek (75 urtetik gorako pertsonen % 80k) usaimena galtzen duela, osorik edo partzialki.
Zergatik gertatzen da? Kontsultatutako doktoreak dioenez, anosmiaren kausen artean hauek daude:
– Jatorri nasosinusaleko gaixotasunak: errinosinusitisa, polipoak, errinitis alergikoak, tumoreak…
– Arnas infekzio birikoak, hala nola goiko arnas traktuari eragiten diotenak: hotzeria eta gripea.
– Traumatismo postraumatikoak, traumatismo kranioentzefalikoa izan ondoren.
– Beste arrazoi batzuk: sortzetikoak, arnastutako toxikoak, botikak… eta 200 gaixotasun baino gehiago.
Ukondoak usaimena galtzea 19
2020ko maiatzaz geroztik, zerrenda horri koronabirus berria gehitu zitzaion ofizialki. ‘Estudio Nacional de Sero-Epidemiología de la Infekzioa por SARS-CoV-2 en España (ENE-Covid)’ lanaren azken txostenak zioenez, gure herrialdean 19. bizitza izan zuten pertsonen % 43k usaimena galtzea aipatu zuten sintoma gisa.
SARS-CoV-2-arekin, anosmia bat-batean agertzen da, infekzioaren hirugarren egunaren inguruan, eta larria izaten da. Nazioarteko txostenen arabera, 19. covideko pazienteen % 5-85i eragiten die, eta ikusi da kutsatutako bost pertsonatik batean sintoma orokorrak baino lehenago ere nabaritzen dela. Hori dela eta, osasun-arduradunek autokonfinamendua gomendatzen diete, bai eta birusaren detekzio-testa egitea ere, konfirmatzeko, usainak hautematen ez dituztenei.
Gaur egun arazo horri buruz ezagutzen diren datu garrantzitsuenen artean daude Espainiako azterlan honetakoak. Azterketa horren arabera, usaimena eta gustua galtzea larriagoa da ospitaleratzeko eskaera txikiagoa delako. Baita Espainiako ikerketa hau ere, emakumeek gizonek baino maizago eta larriago jasaten dutela berresten duena.
Anosmia nola diagnostikatzen den
Anosmia ezin da subjektiboa izan. “Usaimenaren autoebaluazioa ez da oso fidagarria”, dio Adela Gonzálezek. Horregatik, otorrinolaringologoarengana jo behar da, ahal dela Usaimenaren Unitate batengana, diagnostikoa egin dezan. Horretarako, espezialistak hauek egingo ditu:
– Pazientearen historia kliniko zehatza, oro har, otorrinolaringologiari (ORL) eta kimiosentsorialari buruzkoa, usaimena neurtzeko.
– Sudurreko endoskopia duen ORL azterketa fisiko bat, sudur-hobien eremuak baloratzeko eta patologia estrukturalik edo hanturarik dagoen jakiteko. Garezur-bikoteen (nerbio kranialak) azterketa neurologikoa ere egiten da.
– Usaimen- eta dastamen-test estandarizatua (olfatometria), usaimen-, dastamen- eta kimiosentsorialpertzepzioaren alterazio kualitatiboak nahiz kuantitatiboak detektatzeko. Proba honen bidez, pazienteak galdu duen usaimen-kantitatea eta usaimenaren nolakotasuna azter daitezke, eta zein usain ez duen ezagutzen jakin daiteke, edo interpretazio anomaloak dauden: kacosmia (usain desatseginak), disosmia (usain baten distortsioa) edo fantosmia (usaimenaren haluzinazioa).
– Eta, batzuetan, proba osagarriak, hala nola odol-analisia, irudi-probak (ordenagailu bidezko tomografia edo erresonantzia magnetikoa), etab.
Usaimena nola berreskuratu
Irudia: monicore
Anosmia dagoela zehaztu ondoren, tratamendua arrazoiaren araberakoa izango da neurri handiagoan. Prozesu biral gehienetan denborarekin berreskuratzen da, edo ahozko kortikoideak edo estrasalak erabiltzen dira egoera lehengoratzeko. Anosmia usaimena galtzea eragiten duen sendagai baten ondorio bada, desagertu egingo da farmakoa hartzeari uzten zaionean. Tabakoa uztea ere beste aukera bat da. Arazo errinosinusaletan, kirurgia ere egin daiteke. Seguruenik ez da berriro usaindu behar, norabide hori kontrolatzen duten nerbioak hondatu badira edo horren atzean sortzetiko kausaren bat badago. Eta gaixotasun neurodegeneratiboen eta trauma ondoko kausen kasuan, alternatiba usaimenaren entrenamendua da.
Noiz itzultzen da usaimena covid-19aren ondoren?
Arnasketako beste gaitz batzuekin gertatzen den bezala, infekzioa eteten denean edo, kasurik gehienetan, gaixotasuna hasi eta lehen hilabetean berreskuratzen da. Lehen ikerketa multizentriko horren arabera (15 ospitaletan egina), 19 koidedun pazienteen ia %50ek hobera egin zuten diagnostikotik bi astera, eta egiaztatu zuten usaimena zenbat eta larriagoa izan, orduan eta geroago berreskuratzen dela. “Oro har, berez hobetzen da, baina pazienteen ehuneko jakin batean asaldura horrek iraun egiten du, eta zaporea, bizi-kalitatea eta segurtasuna kaltetzen ditu; izan ere, usaimenaren bidez, agente toxikoak arnasteko edo egoera txarrean dauden elikagaiak kontsumitzeko arriskuak saihesten dira”, ohartarazi du Isam Alobid doktoreak, Errinologia, Alergia eta Espainiako Krinolanoaren Oinarriko Egileak.
Hala ere, kasuen %10,6an, The BMJren artikuluan adierazten den bezala, normaltasunera itzultzea ez da gertatzen. Zer egin orduan? Zentro espezializatu batean egoera ebaluatuko dute eta zein tratamendu-aukera dauden ikusiko dute. Adituek, hala nola Adela Gonzálezek, usaimen-entrenamendua edo -errehabilitazioa proposatzen dute tratamendu gisa. “Frogatu du eraginkorra dela, 1. mailako ebidentzia zientifikoaren bidez, birus ondoko anosmietan, eta urte asko daramatzate horretarako erabiltzen. Gaur egun ez dago anosmia-mota horretan eraginkortasun zientifikoa duela erakutsi duen beste tratamendurik, ez farmakologikorik ez kirurgikorik”.
Usaimena nola berreskuratu usaimen-entrenamenduarekin
Usaimen-entrenamendua edo usaimen-errehabilitazioa egokia da hilabete igaro ondoren usaimen-galera iraunkorra duten pertsonentzat. Baina diagnostikatu egin behar da. Tratamendu hori hasi ahal izateko, pazienteak usaimena aztertu eta ebaluatu behar du, test olfatometriko estandarizatuaren bidez. Proba horren emaitzarekin, eta endonasaleko lesioak baztertu ondoren, usaimenaren eta dastamenaren asalduretan adituak entrenamendu pertsonalizatua aginduko du, zenbait aromarekin. Aromak aldatu egin daitezke, eboluzioaren arabera, gutxienez 20 astean.
Irudia: doTERRA International, LLC
Otorrinolaringologoak azaltzen duenez, “usaimen-neuronen birsortze-ahalmenean eta usaimen-sistema neuralaren plastikotasun handian oinarritzen da aldi jakin batean, usaimen-estimuluen, usain-erraboilaren eta garuneko usain-zentroen eraginpean, maila guztietan: usain-epitelioa, usaimen-errabioa eta usain-zentroak, usain-usaina etengabe eta modu sistematikoan dagoenean”. Terapia honekin, pazienteak usaimena eta garun-gaitasuna entrenatzen ditu usainak identifikatzeko, gordetzeko eta gogoratzeko, eta, hala, kaltetutako zelulen birsorkuntza bizkortzen du.
Zertan datza entrenamendu hori? Bi saioko eguneroko errutina da (goiz eta arratsaldez), 10 bat minutukoa, eta bertan olio esentzialen flasko ezberdinak usaintzen dira, aroma bakoitza identifikatzen saiatuz, Madrilgo Erkidegoko San Carlos Ospitale Klinikoko Otorrinolaringologia Zerbitzuko Olfato Unitateak azaltzen duen bezala.
Usaimen- eta dastamen-galeraren arabera aldatzen dira usaimen-galerak, dio González doktoreak. Horietako asko gure ingurunean lor ditzakegu, fisioterapia horretarako behar diren kitak egiteko. Usain tradizionalak lau dira: lorezkoa (arrosa), frutaduna (limoia, laranja), espeziatua (iltzea) eta erretxinaduna (eukaliptoa). Eta AbScenten (Erresuma Batuko ongintzazko erakundea) dagoen webgune honetan ere, usaimena galdu duten pertsonei laguntzen die, eta horiek nola egiten diren azaltzen dute. Baina farmazietan ere eros daitezke egitateak, kasu bakoitzaren berariazko beharren arabera.
Baina usaimen-txandakatze horietako espezialistak aholkatuko du tratamendu hori nola egin, emaitzen arabera pertsonalizatzen baita. Madrilgo ospitalean zehazten duten bezala, pazienteak bete eta entregatu behar duen liburuxka batekin osatzen da, usaimenaren hobekuntza ebaluatzeko eta entrenatutako usainen jarraibidearen balizko aldaketa baloratzeko. Zentro batzuetan sakelako telefonoan aplikazio bat garatzeko lanean ari dira, kontrol hori egin ahal izateko.
Errehabilitazioa amaitu ondoren, beste olfatometria bat egiten da, pazienteak lortu duen hobekuntza-maila ikusteko. Madrilgo ospitaleko Olfato Unitateak adierazi duenez, “entrenamendu horren bidez, usaimenaren indarberritzea neurri handi batean bizkortzen da, eta pazienteek zenbait hilabetetan hobetu dezakete tratamendurik gabe urte asko beharko liratekeena errekuperatzen”.
