Elikagaietako kutsatzaile kimikoak, sarritan, ingurugiroaren kutsaduraren ondorio dira. Lurzorutik, airetik edo uretatik iristen dira. Hori areagotu egiten da industrian erabiltzen diren substantzia pestiziden, farmakologikoen, ongarrien eta bestelako produktu kimikoen erabilerarekin. Giza osasunean izan ditzakeen ondorio kaltegarrien artean, haurdunaldian eta bizitzako lehen urteetan garunean izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen dira. Gehien kezkatzen duten kutsatzaile kimikoak organiko iraunkorrak (COP) dira. Metagarria denez, bai ingurumenean bai kate trofikoan, elikadura-piramidean biltzen dira, pertsonengana iritsi arte. Adibidez, metilmerkurioa edo PCBak (bifenilo polikloratuak) itsas ingurunean metatzen dira, eta hortik igarotzen dira arrainetara, gero gizakiek irensten baitituzte. Beste kutsatzaile batzuek ere (aluminioak, merkurioak, manganesoak edo berunak) eragin neurotoxikoa dute organismoan. Elikagaiak dira esposizio-bide nagusia, eta, gaur egun araututa dagoen arren eta horietako asko debekatu diren arren, ezin da erabat ezabatu haien presentzia ingurunetik, haien iraupena eta degradazio txikia direla eta.
Garunean dagoen garuna oso ahula da substantzia kimiko kutsatzaileek uretan eta elikagaietan duten esposizioarekiko. Horri buruz egindako ikerketen arabera, giza osasunean izan ditzakeen ondorio kaltegarrien artean, ondorio garrantzitsuenak garunean haurdunaldian eta bizitzako lehen urteetan hautemandakoak dira. Garun heldua immunea bada ere, kutsatzaileen maila apalak ere iristen dira enbrioira amak irensten dituen elikagaien bidez, eta elikagai horiek plazenta-hesia gainditzen dute. Edoskitzaroan, amaren esnean dauden zenbait COP substantziek eragin negatiboa dute haurraren garunaren garapenean.
Era berean, adin goiztiarrenetan, kutsatzaile kimiko ugari dituen elikadura izan daiteke arazo horien jatorria. Batzuetan, ondorio txarrak iraunkorrak izan daitezke, eta akats psikoneurologikoak hartzen dituzte, hala nola arreta-arazoak, funtzio motorraren aldaketa, hizkuntza eta memoria, edo gaitasun kognitiboaren murrizketa. Itsas kutsatzaileen kontzentrazio handiko faktoreek bat egiten duten populazioei buruzko zenbait ikerketak eta arrainetan aberatsa den dietak erakusten dute aldaketa horiek asko handitzen direla haurren artean.
Gune kutsatuenak
Eskandinaviako herrialdeetan edo Feroe Uharteetan, non PCB maila aztertu baitzen, kontzentrazio handiak hauteman ziren amaren esnean; izan ere, aztertutako eremua iturri kutsatzaileetatik hurbil ez egon arren, itsasoko haizeek eta korronteek eskualde horietara eraman zituzten. Datu horretatik haratago, berriki egindako ikerketen arabera, garunaren garapenaren gaineko ondorio kaltegarriak ez daude soilik kutsatutako eremuetara mugatuta, baizik eta munduko ia edozein tokitako beste hiri batzuetan ere sor daitezke.
Kutsatzaile kimikoek dosi baxuetan dituzten ondorioak eta garuneko gaixotasunekin izan dezaketen erlazioa ikertu behar dira.
Emaitzak gorabehera, espezialistek ondorioztatu dute oso zaila dela garunaren garapenaren gaineko ondorioen benetako eragina kuantifikatzea, ez baita ezagutzen eremu bakoitzaren arrisku-maila eta horietako askoren muga onargarriak. Gainera, horiek detektatzeko eta kuantifikatzeko, analisi-sistema eta -metodo oso sofistikatuak behar izaten dira maiz. Ondorioz, eta arazoaren larritasuna eta ebaluatzeko zailtasuna dela eta, ezinbestekoa da elikagaien poluitzaile kimiko horiek dosi baxuetan duten eragina eta garuneko gaixotasunekin izan dezaketen erlazioa ikertzea.
Felipe Printzea Ikerketa Zentroko Neurobiologia Laborategiak EBko Ikerketarako Esparru Programan egindako azterlan batzuen arabera, kutsatzaile neurotoxiko horiek garunaren garapenari eragiten dioten dosiak askoz txikiagoak dira minbizia bezalako beste gaitz batzuk eragiteko behar direnak baino. Emaitza horiei esker, konposatu kaltegarrienak, maila onargarriak eta jarduteko mekanismoak zein diren jakin daiteke. Horregatik, sendatzeko tratamenduak garatzea errazten da, bai eta elikagaietan eta uretan muga onargarriak izatea ere.
Manganesoa, metilmerkurioa, aluminioa eta zinka
Ikerketa-zentro horrek egindako lanez gain, Espainiako INMA (Haurtzaroa eta Ingurumena) sareko ikertzaile-taldeen lana nabarmendu du. Adituek ingurumen-kutsatzaile garrantzitsuenek airean, uretan eta dietan duten zeregina aztertzen dute haurdunaldian eta bizitzaren hasieran, bai eta horiek haurren hazkundean eta garapenean duten eragina ere. Baina kutsatzaile horiek ez diete haurrei bakarrik eragiten: burmuinean zenbait substantzia metatzea, hala nola aluminioa edo elikagaien eta uraren manganesoa, adin aurreratuetan gaixotasun neurodegeneratiboak garatzearekin lotuta dago, hala nola Alzheimerra edo Parkinsona.
Gaiaren garrantzia dela eta, “Elikagaien eta uraren kutsatzaileek eragindako garun-funtzioaren alterazioak” izeneko nazioarteko sinposioa egin da Espainian. Bertan, neurotoxikotasuna eta elikagaien kutsatzaileek garunaren garapenean dituzten ondorioak aztertzen dituzten ikertzaileek azken aurrerapenei buruzko informazioa trukatu dute. Aurkezpenak, besteak beste, gai hauei buruzkoak izan ziren: manganesoak giza ez diren primateetan dituen ondorio neurotoxikoak, metilmerkurioaren toxikotasun-mekanismoak, aluminioak Alzheimerrean duen zeregina eta zinkak gaixotasun neurodegeneratiboetan duen eragina edo PCBen eraginpean egoteak dituen ondorioak.
INMA Sareak egindako beste ikerketa batean, Espainiako haurrak elikaduratik eratorritako kutsatzaile kimikoekin kontaktuan jarri dira. Horren arabera, bi hauen arteko erlazioa ezartzen da: batetik, haurdunaldian tamaina handiko arrain urdinaren kontsumoa, zilbor-hestean merkurio-maila altuagoekin, eta, bestetik, metal hori adatsean egotea eta, azkenik, lehenengo urteetan arrain urdina kontsumitzea. Eskolaurreko haurren merkurioarekiko esposizio handia atzerapenarekin lotu zen garapen kognitiboan. Hala ere, astean 2-3 aldiz hartzen den arraina onuragarria izan daiteke eskolaurreko adineko garapen neurologikorako.
Halaber, egiaztatu da zenbait substantzia, hala nola pestizida organokloratuak, ugaritu zitezkeela amagandiko edoskitzearen bidez. Hala ere, epe luzeko edoskitzea onuragarria da garapen kognitiborako eta portaerarako, bai eta amaren esnearen bidez substantzia kimiko horien eraginpean egoteak izan dezakeen eraginari aurre egiteko ere. Azkenik, azterketa hori Espainiako hainbat eskualdetan egin zen, eta, azterketa horren arabera, pestizida organokloratuen eraginpean egoteak haurren garapen mentalean eta psikomotrizitatean atzerapena eragiten du, jaio aurretik.
Elikagaien osasungarritasuna arriskuan jartzen duten kutsatzaileak mota desberdinetakoak dira. Nabarmentzekoak dira ikusgai dauden kutsatzaile makroskopikoak; biologikoak, parasitoak eta mikroorganismoak esaterako, ikusten ez direnak baina elikagaietan egon daitezkeenak; eta kutsatzaile kimikoak, hala nola pestizidak, metal astunak edo konposatu organiko iraunkorrak (COP). Elikagai kutsatu bat kontsumitzen denean, asaldurak izaten dira, eta elikadura-jatorriko gaixotasuna izaten da. Beste batzuetan, epe luzeko nahasteak eta minak eragin ditzake kutsatzaileen eraginpean egoteak, eta, askotan, zaila izaten da sintomak eta haien iturria erlazionatzea.
Hau da nerbio-sistemaren organo nagusia. Zelulak oso espezializatuak dira, eta organismoak bizitzeko behar duen informazio guztia transmititzen dute bulkada elektrikoen bidez, une bakoitzean behar den energia-gastua banatzetik arriskuren bat dagoenean ohartarazi arte. Gorputzaren benetako ordenagailua, hari esker izaten dira pentsatzea, hunkitzea edo ikastea bezalako esperientziak. Haren enbrioi-garapen konplexua oso sentikorra da kutsatzaile kimiko jakin batzuen eraginpean egoteak eragindako erasoen aurrean, zeinentzat garunak xede-organo gisa jokatzen baitu.
