Gero eta hobeto ezagutzen da substantzia kutsatzaileek izaki bizidunengan eta ingurumenean duten eragina, baina oraindik bide luzea dago egiteko. José Vicente Tarazona Nekazaritza eta Elikadura Ikerketa eta Teknologia Institutu Nazionaleko (INIA) Ingurumen Saileko zuzendaria da, ingurumen-arriskua ebaluatzeko ereduen garapenean aditua. Eredu horiek, besteak beste, ingurumenean askatutako substantzia batek nola jokatuko duen eta horrek ekosistemetan izango dituen ondorioak iragartzen dituzte. José Vicente Tarazona Osasun eta Ingurumen Arriskuak Ebaluatzeko Europako Batzorde Zientifikoko lehendakariordea da. Europako Batasuneko Toxikologia, Ekotoxikologia eta Ingurumenekoa ere izan zen, eta Nazio Batuen, ELGAren eta Osasunaren Mundu Erakundearen kanpo-aholkularia izan da, besteak beste. Tarazona Espainiako ordezkarietako bat da Poluitzaile Organiko Iraunkorrei buruzko Stockholmeko Hitzarmenaren (POI) bileretan. 2004an sartu zen indarrean, eta oso arriskutsutzat jotzen diren 12 substantzia (PCBak, dioxinak eta furanoak, eta bederatzi plagizida) kendu behar izan ditu planetatik. Zerrenda laster zabal daiteke aztertzen ari diren beste bost konposaturekin. Gainera, INIAko Ingurumen zuzendariak oso hurbiletik jarraitu ditu Europako REACH (Substantzia Kimikoen Erregistroa, Ebaluazioa eta Baimena) araudiaren negoziazioak. Araudi horrek substantzia bat ingurumenera askatu aurretik kalterik egiten ez duela erakustera behartuko du industria. Europako Parlamentuak oraindik onartu behar du REACH, aurtengo bigarren erdian, seguruenik.
Metodologia zientifiko honen helburua da iragartzea nola jokatzen duen ingurumenean isurketek askatutako substantzia batek, emisioek eta abarrek izaki bizidunetan dituzten ondorioek. Substantzia horietako batzuk degradatu egiten dira, beste batzuk metabolizatu egiten dira. Bakoitzarekin zer gertatzen den eta ingurunean beste konposatu batzuekin nola eragiten duen jakin behar dugu. Horrekin batera, toxikotasun-azterketak egiten dira, organismoetan zer ondorio dituzten eta zer kontzentrazio dituzten jakiteko. Emaitzen arabera, ondorio kaltegarriak sortzeko aukera iragartzen duen eredua egiten dugu.
Bai, noski, baina ereduak garatuta egon behar du larrialdia baino lehen. Prestige-ren kasuan ez ezik, lurreko instalazioetako istripu-egoeretan ere bai. Ebaluazioa egin beharko litzateke arriskuak gauzatu baino lehen. Horrek aukera ematen du ondorioak aurreikusteko, alternatibak aztertzeko eta, horren arabera, istripua gertatzen denean erabakiak hartzeko.
Eta oraindik ez ditu izan. Babes zibileko planak eta ereduak daude, baina ingurumen-arriskuetan oraindik asko dago egiteko. Gu batzuk garatzen ari gara Europar Batasunerako.
Oro har, iragarpenak nahiko onak izaten dira ondo ezagutzen diren kutsatzaileentzat, hala nola 'narkotiko ez-polarrak' deritzenentzat. Kutsatzaile kimiko horiek ez dute ekintza zehatzik, eta toxikotasun-mekanismo orokorra dute. Beste kutsatzaile batzuetan, ordea, nahikoa dago egiteko. Pestizidetan, adibidez, hobetu egiten da. Guk, gainera, sendagaiekin eta disruptore endokrinoekin lan egiten dugu, eta horretarako alternatiba berritzaileak garatu behar ditugu.
«Kutsatzaile batek zer mekanismoren bidez jarduten duen aztertzea eta komunitate ekologiko konplexu batean dituen ondorioak ezagutzea bi erronka handi dira».Kezka handia dago haiekin. Duela bost urte inguru hasi ziren aztertzen. Hainbat hamarkadatan, lehentasunezko kutsatzaile konbentzionaletan oinarritu zen ikerketa, hala nola industriakoetan, produktu fitosanitarioetan eta biozidetan, eta industria bere emisioak eta isuriak kontrolatzera eta tratatzera behartzeko arauak garatu ziren. Baina orain garrantzi handia ematen ari zaie beste kutsadura-iturri batzuei, herritar guztiok kontsumitzen ditugun produktuetan erabiltzen ditugun substantziak baitituzte, botikak barne. Sortzen ari diren kutsatzaile nagusietako bat dira.
Aurrerapauso handia iruditzen zait, orain arte inor ez zen ausartu EBk egin duena egiten. Baina jatorrizko eskakizun-mailak apur bat murriztu dira, niri gehiago gustatzen zitzaidan Europako Batzordeak aldezten zuen REACH. Orain Parlamentura itzultzen dena REACH 'ertaina' da. Hala ere, kutsadura kudeatzeko moduaren ikuspegitik, erronka handia da eta apustu ausarta. Orain, komunitate zientifikoak metodoak garatu behar ditu sortuko den informazio guztia kudeatu ahal izateko.
Nire ustez, egoeraren parean gaude, nahiz eta gure lankide batzuek ez duten ulertzen zientzia oinarrizkoa eta aplikatua bereizten jarraitu nahi duten. Kutsatzaile batek zer mekanismoren bidez jarduten duen edo komunitate ekologiko konplexu batean zer ondorio dituen aztertzea erronka zientifiko handiak dira, gainera, hurrengo egunean emaitzak erabiltzea lortzen badugu, ingurumena babesteko neurriak non, noiz eta nola ezarri gomendatzeko, denentzat hobea baita. Osasun eta Ingurumen Arriskuak Ebaluatzeko Europako Batzorde Zientifikoan, ebaluazio-metodologia berriak berrikusten eta proposatzen ditugu, neurri batean, ingurumen-arriskuari aurrea hartzeko ereduekin.
Bai, alderdi batzuetan asko aurreratu da. Izan ere, lehen ereduak 90eko hamarkadan hasi ziren erabiltzen, eta eredu berriak berrelikatzeko eta hobetzeko balio izan digute emaitzek. Gaur egungo ereduak askoz aurreratuagoak dira. Orain, molekula-eskalako organismoetan substantziak duen ekintza-mekanismoan oinarritutako eredu berriak garatzen saiatzen gara. Aldaketa hori funtsezkoa da lehenago egiten zen moduan, genomikaren eta proteomikaren aurrerapenen ondorioz. Agian, urte gutxi barru, 'arriskuaz' hitz egin dezakegu.
Ekosistemarako garrantzitsuak ziren espezieak aukeratzen ziren, hala nola arrainak eta algak, eta espezie sentikorrenean oinarritutako babes-protokoloak ezartzen ziren. Baina ez zen ulertzen benetan zer gertatzen zen, ez eta espezie batzuen eta besteen arteko elkarreragina ere. Orain, jarduera-mekanismoak ulertu behar dira, eta, horien arabera, erabaki zer espezie aztertzen duzun, zer parametro, eta zer unetan. Gainera, espezieen arteko harremanak gero eta hobeto ezagutzen ditugunez, jakin dezakegu mekanismoak talde osoari eragiten dion edo eragina epe laburrean edo luzean agertuko den. Ulertzen dugu zergatik gertatzen diren efektuak, ez gara itsu-itsuan.
Ekotoxikologiako Laborategia INIAko handienetako bat da, 45 pertsona inguru gara, bere esparruko munduko laborategirik onenen artean dago, eta erreferentzia gisa hartzen da Europa mediterraneoko herrialdeentzat. Asko laguntzen diogu Ingurumen Ministerioari; adibidez, EBn Espainiari dagozkion ingurumen-arriskuen ebaluazio guztiak egiten ditugu.
'Lehentasunezko kutsatzailetzat' jotzen diren 25 substantzia inguru ebaluatzen ari gara, eta ondoren Europan aplikatuko diren protokolo eta eredu gehienen garapenean parte hartzen ari gara.
Garrantzitsuena da ez dugula informaziorik, eta hori gabe ezin dugu ebaluatu zer arrisku duten. REACHek esan du informazio hori lortu behar dugula. Banakako substantziez gain, haien elkarreraginez ere bai. Litekeena da substantzia horietako batzuek ondorio oso garrantzitsuak izatea osasunean edo ekosistemetan. Ez da dramatizatu behar, baina jardun egin behar da.
Ez nau harritzen. Orain, hor daudela konturatzeko fasean gaude, baina ez dakigu zer ondorio dituzten ekosistemarentzat, horixe nahi dugu parte hartzen dugun Europako proiektu batean.
Ez nau harritzen, normala da egotea. Gizakiak kate trofikoaren buruan gaude. Hain zuzen ere, gure eredu batzuen helburua da substantzien biometatze-potentziala iragartzea, eta, hala, jakin nahi da konposatu jakin bat, adibidez, amaren esnean edo hegazti harraparietan agertuko den. Pertsonalki, harrigarriagoa iruditzen zait zer ondorio dituzten zehazten lagunduko duten azterlanak finantzatzeko behar adinako lehentasunik ez ematea, jakinda.
INIAn duela urtebetetik dago ‘Mediterraneoko urmael txikien’ sistema bat, ingurune mediterraneoa birsortzen saiatzen den uretako ekosistema artifizial bat. Europan ezaugarri horietako bakarra da. Teknikoki ‘mesocosmos’ da, hau da, INIAko Ingurumen Saileko José Vicente Tarazonak eta Gregoria Carbonellek azaldu dutenez, «ehunka espezie, dozenaka talde taxonomiko ordezkatuz» bizi dira sistema horretan. Mesokosmosean uretako kate trofiko baten funtsezko elementu guztiak ageri dira, ekoizle primarioak (algak, landareak), kontsumitzaile primarioak eta sekundarioak, detrituen kontsumitzaileak eta organismo mineralizatzaileak barne.
Ekosistema artifizial horiek «populazioen dinamikari, biodibertsitateari, elikagai- eta energia-zikloei edo komunitateak espezie sentikorrenetan egiten dituen aldaketei eragiten dieten parametro ekologikoak zuzenean neurtzeko aukera ematen dute». Bereziki, mesokosmosak dira zeharkako ondorioak aztertzeko modu bakarra, hau da, ekosistemetako espezieen arteko elkarreraginen ondorio direnak. «Adibidez», azaltzen du Tarazonak, «beste espezie batek bere nitxo ekologikoa okupatu duelako alda daiteke kaltetutako espezie baten berreskurapena, eta hori mesosmos bakar batean ikusi ahal izango dugu».
Instalazio horren bidez, ikertzaileek azter dezakete nola zabaltzen den produktu fitosanitario bat labore batean (zenbat konposatu iristen da uretara? Nola banatzen da? Zer metabolito sortzen dira? Noiz agertzen dira lehenengo efektuak? ). Zitrikoetan intsektizida bat aplikatzeko baldintzak ere gerta daitezke, eta frutarbolen eta ubideen arteko gutxieneko distantzia zehaztu, kontrako ondorioak saihesteko. Edo ibai baten portaera simulatu daiteke, eta, adibidez, industria bateko efluentearen ondorioak aztertu.
