Azkenik, Espalazio bidezko Neutroien Europako Iturria (ESS) ez da Bilbon eraikiko, Suediako Lund hirian baizik, Baltikoaren ertzean. Europako zientzia-ministroen bileran, non kokatu erabakita, Eskandinaviako hautagaitzak zazpi herrialderen laguntza jaso zuen: Alemania, Danimarka, Estonia, Frantzia, Lituania, Norvegia eta Poloniarena, eta beste bi Italia eta Suitza. Portugalek bakarrik eman zion babesa Espainiari, eta Txekiak eta Erresuma Batuak ez zuten parte hartu.
“Bilbo erreferentzia-zentroa izango da neutroi-teknologian”Bozketen emaitzen berri izan ondoren, Espainia berehala hasi zen negoziatzen Suediarekin, bazkide nagusi gisa instalazio handian zuen parte-hartzea. “Haiek jabetzen dira gure kapital zientifiko eta teknologikoa oso ona dela, eta guk proiektu bakarra egotea nahi dugu. Gauza pila bat egingo ditugu. Bilbo erreferentzia-zentroa izango da neutroi-teknologian”, adierazi dute Zientzia eta Berrikuntza Ministerioak.
Dagoeneko badago bi herrialdeen arteko aurre-akordioa. Horren arabera, Bizkaiko hiriburua izango da egoitza, azeleragailuak fabrikatzeko diseinu-zentro bat, proba-laborategi bat eta urruneko sarbide-estazio bat izango ditu, ikertzaileek esperimentuak Bizkaitik ikuskatzeko.
2019an abian
Eraikuntza-lanak 2012an hastea aurreikusten da
Munduko neutroi-laborategirik aurreratuena izango dena 2019tik aurrera martxan hastea espero da. Baina horretarako diru kopuru handia behar da. Hasiera batean, Suediak eta haren aliatu eskandinaviar eta baltikoek proiektuaren %50 ordainduko dute, %35 hirugarren herrialdeek eta gainerako %15 Stockholmeko Gobernuak ordainduko du zubi-kreditu baten bidez.
Suediarrek finantzaketa- eta partaidetza-esparrua hilabete batzuk barru itxiko dela eta eraikuntza-lanak 2012an hasiko direla aurreikusten dute. Iturria sei eta zazpi urte geroago jarriko zen martxan. Urtean 100 milioi euro balioko luke.
ESSaren erdiko ardatza partikula-azeleragailu lineal handi bat izango da, era guztietako materialen egitura atomikoa aztertzeko erabiliko diren neutroiak eskala handian sortzeko aukera emango duena. Teknologia horrek hainbat arlotako aplikazioak ditu: telekomunikazioak, bioteknologia eta arkeologia, material berrien garapena eta ingeniaritza aurreratua.
Espalazio-iturri bat, azeleragailu horretaz gain, target edo objektiboak eta neurketa-tresnek osatzen dute. Iturri batek hidrogeno-ioiak -elektrikoki kargatutako atomoak- sortzen ditu, eta azeleragailu lineal baten bidez “target”-raino igortzen dira; hori, eskuarki, merkurioa den atomo astunen zuri bat izaten da.
Ioien eta objektiboaren arteko talkaren emaitza espalazioa da: neutroi-gidarien bidez bideratzen diren neutroi-pultsuak, aztertu nahi diren materialetan sartu arte. Prozesu horrek ez du inolako kutsadura erradioaktiborik sortzen, eta edozein material maila atomikoan erradiografiatzeko aukera ematen du.
