Resumir nunhas liñas a traxectoria científica do doutor Anxo Gil supón todo un reto. É tan extensa e prestixiosa que resulta complicado realizar una síntese dos 50 anos que o catedrático do Departamento de Bioquímica e Bioloxía molecular da Universidade de Granada (UGR) leva dedicados á investigación. Actual presidente de Fundación Iberoamericana de Nutrición (FINUT), este doutor en Ciencias Biolóxicas comezou a traballar en 1973, ano no que presentou a súa tese doutoral sobre o leite materno e, desde entón, non cesou a súa actividade científica. A súa traxectoria no campo da nutrición, e en especial no estudo da obesidade, foi recoñecida con numerosos premios nacionais e internacionais —recentemente, foi galardoado co Sir David Cuthberson Lecture Award 2021, converténdose no segundo español en conseguilo en 42 anos— e quedou plasmada en máis de 700 publicacións. Á fronte do grupo BioNit da UGR, lidera un equipo de 18 persoas que indagan a diario no porqué da obesidade e buscan como combatela.
Una das principais liñas de investigación do grupo BioNit é a obesidade infantil. Por que é máis necesario que nunca destinar fondos e recursos a investigar sobre ela?
Só a través da investigación pódese tratar de liquidar a medio e longo prazo o problema que supón a obesidade e as súas comorbilidades [trastornos asociados], fundamentalmente a diabetes e a enfermidade cardiovascular. Segundo o último informe COSI (European Childhood Obesity Surveillance Initiative) da OMS, o 41 % dos menores españois sofre sobrepeso ou obesidade, una das taxas máis altas de Europa, só por detrás de Grecia e Italia. Segundo estudos internos, un 70 % dos nenos que son obesos en idade escolar continúan séndoo de adolescentes e na idade adulta, e unha porcentaxe moi elevada deles, entre o 12 % e o 30 %, desenvolverá una enfermidade cardiovascular temperá. Isto supón un grave problema de saúde, pero tamén significa un gran gasto en sanidade e una inmensa cantidade de recursos que se necesitarán paira tratar a enfermidade.
Xa levamos algún tempo aplicando medidas contra a obesidade, non están a funcionar?
A obesidade non vai diminuír de súpeto. En 1984, data na que se recollen os primeiros datos fiables, a porcentaxe de obesidade infantil que tiñamos en España era do 4,8 %, e agora estamos nun 18 %. As taxas varían segundo os estudos, pero nalgunhas franxas de idades alcanza ese 18 %. Isto quere dicir que xeramos un problema durante décadas e o liquidalo vai depender de aplicar programas específicos tamén ao longo do tempo. Só a través da investigación pódense facer novos enfoques que nos axuden a establecer políticas de saúde públicas apropiadas para que se produza esa diminución. É certo que as medidas que xa se están tomando en España comezaron a dar os seus primeiros froitos; proba diso é que algúns estudos falan de que os datos sobre obesidade non empeoran e outros mesmo aprecian una pequena melloría, pero temos que seguir investigando.
Dentro da área da obesidade infantil, en que campos cre que hai que investigar máis?
Por exemplo, descoñecemos aínda moitos dos aspectos relacionados coa xenética da obesidade, da interacción co medio ambiente, da posibilidade de facer nutrición personalizada, da aplicación de tratamentos temperáns paira evitar a síndrome metabólico precoz [factores de riesgo de enfermedad cardiaca y diabetes, como la obesidad abdominal, presión arterial alta o un nivel alto de triglicéridos] en nenos… A investigación en saúde é fundamental, pero diría que de forma moi particular no campo da obesidade.
O seu equipo está formado por 18 investigadores. En que proxectos atópanse traballando?
Fai xa 20 anos que comezamos a traballar en obesidade. Somos un equipo que forma parte do Centro de Investigación Biomédica en Rede da Fisiopatología da Obesidade e Nutrición (CIBEROBN). Dentro deste grupo estamos a traballar nun proxecto, liderado pola profesora Concepción Aguilera, no que estamos a ver determinantes xenéticos da obesidade e alteracións epigenéticas paira entender por que uns individuos teñen máis susceptibilidad á obesidade e como esas variantes xenéticas interaccionan co medio ambiente. Este é un gran proxecto que, ademais, é a continuación doutros que se iniciaron hai xa moitos anos.
Ademais da xenética, que outras áreas aborda o seu equipo?
A relación entre a asma e a obesidade é outro dos proxectos nos que estamos a traballar paira tratar de entender por que uns individuos obesos teñen máis susceptibilidad que outros a esta enfermidade respiratoria. Dentro tamén do CIBEROBN, e xunto a un grupo da Universidade de Córdoba, dirixido pola doutora Mercedes Gil Campos, outro da Universidade de Zaragoza dirixido por Luís Moreno e a doutora Gloria Bo, e outro da Universidade de Santiago de Compostela, temos de forma conxunta una gran cohorte de nenos que estamos a seguir desde a etapa prepúber á púber paira coñecer os determinantes de por que algúns deles desenvolven síndrome metabólico precoz e mantéñeno ao longo da vida.
E fóra do CIBEROBN? Teñen en mans algún proxecto coa Universidade de Granada?
Si, dentro do Instituto de Investigación de Nutrición e Tecnoloxías dos alimentos José Mataix, una parte do grupo está inmerso en proxectos vinculados ás alteracións da microbiota no ámbito infantil, especialmente en nenos prematuros. Outro está a desenvolver microorganismos probióticos e vendo os mecanismos de acción potenciais paira utilizalos con fins terapéuticos. E outra parte do grupo está a avaliar algúns compostos bioactivos dos alimentos (en concreto, do aceite de oliva virxe extra) e estamos a valorar como poden incidir concretamente en certas alteracións metabólicas e clínicas (hipertensión, colesterol) relacionadas coa síndrome metabólico e a enfermidade cardiovascular.
Ao longo da súa carreira publicou moitos traballos científicos. Pode destacar algúns que teñan especial relevancia na loita contra a obesidade?
Uno dos maiores logros do noso grupo foi a investigación das funcións biolóxicas dos nucleótidos do leite humano, xa que contribuímos a aclarar o papel destes compostos durante o período neonatal e na modulación da resposta inmunitaria en recentemente nados prematuros. De feito, grazas a estes descubrimentos, a UE incluíu na Directiva 96/4/CE sobre preparados paira lactantes un anexo que recomenda desde entón a suplementación con nucleótidos das fórmulas infantís baseadas en leite de vaca. Tamén descubrimos novas variantes xenéticas relacionadas coa obesidade e establecemos uns algoritmos que permiten valorar o risco xenético de sufrila. No que respecta ao campo dos microorganismos probióticos, investigamos sobre os mecanismos moleculares e xenéticos de certas bacterias que poden ser utilizadas con efectos preventivos e terapéuticos da obesidade. No campo dos compostos bioactivos, establecemos os mecanismos moleculares e bioquímicos a través dos cales o aceite de oliva virxe extra prevén a enfermidade cardiovascular.
Cales son eses efectos biolóxicos do aceite de oliva?
O consumo de aceite de oliva non só ten a súa influencia beneficiosa na saúde por ter ácido oleico, senón tamén por contar con compostos bioactivos (polifenoles, terpenos, escualeno) que, segundo demostramos en estudos epidemiolóxicos e de intervención, realmente exercen un efecto moi beneficioso paira a saúde cardiovascular e paira a prevención de numerosas enfermidades crónicas. Por iso, non se poden homologar os beneficios dos distintos aceites só pola súa composición, xa que os de sementes teñen que ser extraídos con solventes orgánicos e nese proceso xa se perden eses compostos bioactivos.
Considera que todos estes avances e descubrimentos obtidos grazas a anos de investigación reflíctense nas políticas públicas que se implementan desde as institucións paira loitar contra a obesidade?
Para nada. Hai una moi boa política que se estableceu con bo criterio cando a doutora María Neira [hoy directora del Departamento de Salud Pública y Medio Ambiente de la Organización Mundial de la Salud] foi presidenta da Axencia Española de Seguridade Alimentaria. Estou a falar da estratexia NAVES, un programa que foi pioneiro e que segue sendo excelente, pero os recursos cos que conta son mínimos paira o gran problema de obesidade que presenta España. En papel, o programa é moi bonito e o Ministerio de Sanidade aplícao na medida na que pode, pero non se pode desenvolver [se refiere a que después de más de 15 años desde su lanzamiento, este programa no ha logrado reducir de forma clara la tasa de obesidad infantil].
Cales son os principais obstáculos que hai en España paira desenvolver estas investigacións?
Non é fácil conseguir financiamento paira a realización de proxectos, pero nin en España nin en ningún lugar do mundo. Os proxectos son competitivos e, por tanto, sinxelo non é, pero os bos grupos de investigación sempre obtemos recursos. Cando hai boas ideas obtéñense fondos. O que ocorre é que no noso país eses recursos destinados paira a investigación son moi escasos. Os grupos punteiros normalmente obtemos financiamento, pero a cantidade e a aplicación deses fondos é moi pequena comparada con outros países. Un exemplo disto é que en España o investimento en investigación non se considera investimento, senón gasto. Por iso, o primeiro que hai que facer é tomar conciencia que a investigación é o motor de desenvolvemento dun país, como xa se deron conta hai tempo os países nórdicos, Alemaña, EE. UU. ou o Reino Unido.
Que cambios débense dar en España paira compararnos con outros países?
Cando xorden problemas como o da pandemia da covid-19, todo o mundo comeza a acordarse do importante que é a investigación, pero o certo é que ao cabo das semanas esquécese. España ten que tomalo como una investimento, xa que cando se inviste na investigación obtéñense beneficios, os derivados da translación da investigación ás empresas: da creación de patentes, xera emprego, a posibilidade de exportación de produtos a outros países…
Que máis se necesita ademais de tomar conciencia?
Investir una maior parte do noso PIB e construír una gran axencia de investigación que non estea permanentemente ameazada polos sistemas e avatares políticos. Os políticos son cortoplacistas, débense ás eleccións que se suceden cada catro anos e aos cambios que se xeran nos partidos. A investigación non debe estar sometida a estas situacións, senón que necesitamos una gran institución que teña programas a longo prazo e axude e soporte a investigación con independencia dos eventos políticos. Isto é algo que asociacións e grupos de investigadores levamos pedindo desde hai moito tempo, pero até o momento non tivemos resposta.
Resumindo: o coñecemento científico témolo, pero desde as institucións non se fai moito respecto diso.
Si, a investigación vai a anos luz do que os políticos logo aplican en políticas públicas. Temos que establecer programas adecuados desde a escola, formando aos propios mestres, e impartir una boa educación en nutrición e hábitos de vida a toda a poboación. Non podemos pretender que un neno faga una vida saudable se os seus pais non a fan. É certo que a este respecto está a comezarse a facer algo, pero se necesitan máis políticas efectivas e sostidas no tempo e que estean financiadas de maneira apropiada.
Que faría falta no ámbito da saúde?
Por exemplo, o noso sistema de saúde é bo, pero sen dúbida é extraordinariamente mellorable. Na atención primaria, un pediatra ten cinco minutos paira ver a un neno, algo que imposibilita o deterse a facer un seguimento ao menor con sobrepeso. Igual ocorre nos hospitais. A maioría deles non teñen recursos paira realizar un tratamento multidisciplinar con nenos obesos; é dicir, con endocrinos pediátricos, nutricionistas, profesionais especializados en actividade física… O que si sobra no mundo hospitalario e da seguridade social é burocracia, pero faltan profesionais. E non falo só de médicos e enfermeiros, senón tamén de nutricionistas e especialistas en actividade física que teñan acceso a prazas hospitalarias. En definitiva, necesitamos maior investimento en investigación, elevando a porcentaxe do PIB destinado á ciencia, e tratar que a xente ben formada poida realizar una labor en condicións e en beneficio do noso propio país.
