O doutor Gonzalo Morandé Lavin é un dos principais impulsores da creación das unidades específicas de trastornos de comportamento alimentario en España. Nas súas diferentes funcións, correspondentes en último termo á alimentación e as relacións insanas que se establecen con ela, promoveu a posta en marcha do tratamento global para abordar a curación dos seus pacientes na Unidade de Psiquiatría e Psicoloxía que dirixe. Esta, no seu tratamento integral, abarca consultas, hospitalización e hospital de día, segundo as necesidades de cada paciente.
A súa dilatada experiencia lévalle a concluír que “para padecer anorexia hai que ter unha predisposición xenética e non só unha vontade de querer deixar para comer” e que a “contenda da sociedade coas delgadeces extremas e os modelos insanos conseguiu alterar o desenvolvemento da enfermidade”. Aínda que recoñece que o verán e os meses previos son problemáticos para as persoas predispostas a desenvolver un trastorno do comportamento alimentario. “O camiño cara a un trastorno alimentario comeza en Semana Santa, coa ‘operación dieta’ e a presión social por adelgazar, e no verán evidéncianse os problemas”, describe.
Á anorexia nerviosa e á bulimia nerviosa, así como aos cadros parciais de ambas, engadiuse o singular trastorno por chea con obesidade engadida como unha patoloxía con entidade propia que debe catalogarse e, polo tanto, tratarse en si mesma. Atopámonos con cadros clínicos con categoría de selos que precisan de respostas concretas e consideracións individuais.
Acompáñanse dos cualificativos “nerviosa” e “mental” porque, en gran medida, a orixe da patoloxía radica no desenvolvemento da cortiza central do cerebro. Pero aínda que no albor da anorexia está a resistencia a deixar a infancia, non é só a resposta a unha querenza. Non se pode enfermar aínda que se queira, estas enfermidades non son cuestión de vontade.
Pero non todas as persoas que querían lograban establecer esa relación especial que pretendían. Hai evidencia de anorexia nas santas, mulleres para quen o xaxún era unha expresión de privación de praceres que significaba unha oportunidade de achegarse á transcendencia. Tamén se coñecen exemplos na realeza nos que se unía o temor a alimentarse, a rebeldía coa súa situación e a querenza por estar moi delgada. Pero na actualidade, e isto vai a máis, os trastornos alimentarios han homoxeneizado á sociedade. Hai anorexia en calquera lugar do mundo e maniféstase en calquera estrato social.
“A obesidade é a verdadeira epidemia alimenticia do novo século”A globalización dos trastornos alimentarios efectuouse ata o punto que, se en Estados Unidos e Inglaterra foron necesarios vinte anos para introducirse en todos os estratos sociais, en España bastaron 10 anos e en China vaise a minimizar o período. En igual proporción e ritmo aumenta e democratiza a obesidade, a verdadeira epidemia alimenticia do novo século. Temos que traballar contra ela. Temos que conseguir os niveis de intolerancia e combate que se manifestaron contra a anorexia e a bulimia.
A anorexia orixínase nos cambios, en como se asume o desenvolvemento físico pero tamén, e isto está cada día máis corroborado pola ciencia, o desenvolvemento da cortiza prefrontal, que toma o mando da nosa conduta e cuxa madurez está ligada ás hormonas ováricas e sexuais. Unha adolescente cunha conduta anoréxica consegue frear o desenvolvemento físico dos seus seos e as súas cadeiras, pero tamén provoca que a súa madurez quede estancada, o que fortalece unha maneira infantil de resistencia ao cambio.
“Deixar para comer é o método de ordenar os pensamentos e controlar a vida”Convértese nun recurso que se repetirá en todos os cambios importantes. Deixar para comer é o método de ordenar os pensamentos e controlar a vida, e serve para manexar a tensión interna e a tensión externa.
Hai un importante compoñente xenético, como sucede con todas as enfermidades, e hai causas ambientais que as precipitan e razóns metabólicas que as levan a manifestarse. Non debe obviarse que é necesario ter unha predisposición a padecela. Non enferma quen quere enfermar. Unha nena de 13 anos pode lograr en quince días chegar ao estadio de non comer e, con todo, nun neno isto non é posible. Hai diferentes predisposicións, algunhas condicionadas polo xénero. A bulimia contén un maior compoñente cultural, pero tamén é necesario poder padecela.
Sumamos tres décadas de estudos en profundidade sobre os trastornos e os estudos comparados leváronnos á conclusión de que a familia pode transmitir a predisposición, pero nunca orixinar o trastorno. Hai estudos con pacientes, fillas de mulleres que sufriron anorexia diagnosticada, polo que podemos falar de antecedentes, pero é só iso, un antecedente.
Non. Hai moita culpa nestes cadros, culpa gratuíta, porque non hai unha causa-efecto. Estudos que realizamos con adolescentes en institutos revélannos que unha porcentaxe altísima seguen algunha dieta para adelgazar, pero eles mesmos son quen detectan que hai un límite, que traspasan só uns poucos. Distinguen entre a conduta de risco e a enfermidade.
“O tratamento é longo, necesítanse tres ou catro anos, pero son moi poucos os enfermos que non logran curarse”Como tantas outras enfermidades, pode ser recorrente e desenvolverse de novo trinta anos despois, pero cando se dá o alta a un paciente, está curado e pode facer unha vida normal. O tratamento é longo, necesítanse tres ou catro anos nos que se procura que as recaídas se distancien ata desaparecer, pero son moi poucos os enfermos que non logran curarse. Aínda que claro, con tantos enfermos, poucos son moitos.
O é, pero estamos en disposición de dicir que coas medidas tomadas durante a última década logrouse diminuír a súa taxa de mortalidade, a súa cronicidad e a súa toxicidade, aínda que a persoa que estivo enferma ha de estar en alerta porque na vida hai momentos que fan cambalear ata ao máis valente e, en fin, estas persoas non son as máis valentes.
Realizamos unha enquisa a nais que foron enfermas e ás súas fillas que enfermaron. Ao preguntarlles por que crían que as súas irmás non caeran enfermas, á marxe de consideracións xenéticas, afirmaban que elas se tomaban a vida doutra maneira, nunha clara autocrítica de perfeccionismo e autoexigencia.
Ao contrario do ocorrido con outros ámbitos, converter a anorexia nun fenómeno mediático foi moi positivo. A alarma social, os titulares, as batallas sociais contra a enfermidade, conseguiron a detención temperá de cadros que son aínda leves e tense oportunidade de impedir o seu agravamento. As nais tiveron moito que ver. Grazas a elas, á súa preocupación, cambiouse o curso da enfermidade. Non quero dicir que non vaia a haber persoas enfermas de anorexia, pero todo apunta a que o seu grao diminúe, o que facilita a súa curación e minimiza as súas consecuencias.
No noso país, a atención primaria está capacitada para derivar ao paciente a un dietista ou a un centro especializado. Os médicos de cabeceira son o primeiro paso eficaz para comezar o tratamento.
O verán supón unha oportunidade para detectar problemas coa alimentación. Roupa máis lixeira, máis comidas e tempo en familia, baños na praia e nas piscinas procuran momentos en que se evidencian as primeiras consecuencias dun ciclo perigoso que abarca de marzo a novembro. “O camiño cara a un trastorno alimentario comeza en Semana Santa, coa ‘operación dieta’ e a presión social por adelgazar. No verán fortalécense os hábitos e evidéncianse os problemas”, describe o especialista. “Se todo vai mal e os factores de risco convértense en enfermidade, no outono hai que acudir á consulta”, engade.
Morandé recoñece que é difícil romper con esta tendencia, “porque aínda que a sociedade atende ás mensaxes indirectas, volveuse refractaria aos que adoptan unha aparencia de consellos, xa que se interpretan como intentos de adoutrinar”. De calquera forma, no caso da anorexia, hai que traballar cos propios adolescentes na escola, pero non darlles fórmulas concretas. O éxito, asegura Morandé, radica en axudarlles a pensar por si mesmos, a ser críticos. Insiste en que “só as persoas predispostas sofren a enfermidade, son elas quen están expostas”. “Non somos tan manipulables como se di”, conclúe.
