Mercè Planas é Doutora en Medicamento e Cirurxía pola Universidade Autónoma de Barcelona. É profesora e coordinadora, respectivamente, da Escola e da Unidade de Nutrición e Dietética do Hospital Universitario do Vall d’Hebron. Ao mesmo tiemp exerce o seu labor docente como convidada en institucións nacionais e internacionais especializadas na nutrición clínica. Como membro do Comité Científico e Educacional da Sociedade Española de Nutrición Parenteral e Enteral (SENPE), coordinou o estudo de referencia, acordado coa Sociedade Española de Xeriatría e Gerontología, sobre a “Valoración do estado nutricional no ancián”. Trátase dunha guía asinada por especialistas de prestixio que pretende dotar ao persoal sanitario de ferramentas para realizar dunha forma eficaz a súa actividade asistencial. O estudo está dirixido non só ás unidades de nutrición clínica, tamén quere chegar alí onde se atope un enfermo que requira coidados nutricionais. De feito, Planas chama a atención da situación de desnutrición que padecen as persoas maiores e incide na necesidade de detectar neste sector poboacional ao grupo máis vulnerable: o ancián fráxil.
O envellecemento é un proceso fisiológico que inclúe cambios orgánicos e psicolóxicos. É unha deterioración progresiva da estrutura e función celular que se produce ao longo do tempo. No entanto, ao falar de anciáns deberiamos distinguir entre anciáns novos (de 65 a 75 anos), anciáns (de 75 a 85 anos) e anciáns maiores (máis de 85 anos).
Máis que idade en si mesma existe un concepto, o do “ancián fráxil”, que deberiamos ter presente. Considérase que unha persoa anciá é fráxil se cumpre polo menos un dos seguintes factores: ter máis de 80 anos; padecer unha enfermidade crónica invalidante; vivir só; ter problemas sociais; estar hospitalizado durante o tres meses previos; recente viuvez (1 ano), e tomar máis de oito fármacos. Está claro que deberiamos dispor de estratexias que nos permitisen detectar aos anciáns fráxiles da nosa contorna para poder actuar de maneira preventiva sobre eles. Sen dúbida, a actuación preventiva sempre é máis económica e efectiva que a actuación curativa.
“A actuación preventiva sempre é máis efectiva que a actuación curativa”A partir dos 60 anos as necesidades calóricas (calorías a inxerir por día) diminúen un 10% por cada década da vida, consecuencia de que tanto o gasto enerxético basal (en repouso) como a actividade física diminúen coa idade. Pero, ademais, coa idade hai cambios nas necesidades dalgúns nutrientes. Existe un discreto aumento das necesidades proteicas (de 1 a 1,2 g/kg/día) e parecen estar incrementados os requirimentos de vitamina B1, vitamina B12, folato, vitamina C, vitamina D e calcio.
É importante proporcionar alimentos variados, nutritivos e de sabor e presentación agradable. As comidas deben ser frecuentes (de 5 a 6 ao día) e non moi abundantes para evitar a saciedade precoz. É moi importante evitar o excesivo triturado dos alimentos naqueles anciáns nos que persiste a capacidade de masticar. Deberanse evitar restricións innecesarias e, se se opta por dietas restritivas, deberán ser reevaluadas de maneira periódica para eliminalas cando xa non están claramente indicadas. Finalmente, lembremos que é importante a toma de alimentos ricos en fibra así como o consumo de, polo menos, un litro e medio de auga ao día.
Unhas simples recomendacións poden ser de utilidade: manter un peso desexable; moderar o consumo de graxas saturadas; tomar un vaso de zume de froita, preferiblemente fresca, cada día, polo menos unha ración de vexetais tamén diaria e carne ou peixe e, finalmente, pola noite, antes de ir á cama, tomar un vaso de leite. Debe recomendarse tamén a moderación no consumo de alcol e sal. Lembrar a importancia da exposición ao sol, así como evitar levar unha vida sedentaria.
Os menús non deben ser monótonos. A presentación pobre contribúe a unha menor inxesta dos alimentos. Deben evitarse os pratos xa preparados e é importante que os ingredientes dun menú sexan ricos en fibra soluble e insoluble e que conteñan vitamina D e vitamina C. O método de cociñado pode comportar a destrución dalgúns destes compoñentes.
Hai situacións extremas ás que non se debería chegar, como a aparición de edemas que demostran estados de desnutrición. Pero antes de que isto ocorra podémonos atopar con anciáns que tardan moito máis tempo do normal en realizar unha comida. Iso pódenos suxerir que nos atopamos diante dun problema de disfagia que requirirá manobras específicas para conseguir inxestas adecuadas. Moitos destes individuos non poderán pesarse coas básculas habituais, pero é fácil con inspeccións periódicas detectar perdas de peso significativas. Tampouco é difícil valorar a cantidade de graxa, así como dos músculos e a súa capacidade; o estado da dentadura, a hidratación das mucosas, o estado da pel, uñas, cabelo… contribúen a darnos unha idea do estado de nutrición dun individuo.
O primeiro que se debe tentar é dar consellos dietéticos (cambios de horarios das comidas, menús fortificados, cambios de textura…) para conseguir que os anciáns cubran as súas necesidades enerxéticas totais coa dieta oral de cociña. Non debemos esquecer a necesidade de realizar exercicio físico. No entanto, se os consellos non se cumpren (moitas veces por problemas sociais ou económicos), ou se aínda cumpríndose non conseguimos cubrir os requirimentos, deberemos recorrer á administración de suplementos orais. Estes poden ser de cociña (iogur, quesito, froita…) ou ben comerciais. No entanto, os suplementos, como o seu nome indica, suplementan unha dieta, nunca a substitúen.
Se os preparados dietéticos son necesarios para un individuo determinado, é dicir, que se prescriben despois de que non se conseguiu solucionar o problema coas recomendacións dietéticas concretas e correctas, deben estar incluídos no cartón sanitario. Pero para iso, o sistema sanitario debe dispor de persoal sanitario preparado para dar as recomendacións dietéticas en cada caso concreto e para monitorar non só o cumprimento das mesmas senón tamén a súa eficacia.
A situación actual non é única do noso país. É unha realidade que a poboación anciá está a crecer nos países desenvolvidos e que iso comporta, se queremos que estes anos de vida sexan dignos, a adopción de medidas encamiñadas ao coidado destes pacientes. A desnutrición é un problema cada día máis grave entre os anciáns non hospitalizados. É importante e beneficioso que se publiquen estudos que reporten á vida do anciáns interese social. En definitiva, cada cal debemos achegar o noso gran de area no deseño e posta en práctica de estratexias encamiñadas á loita pola desnutrición e o coidado dos nosos anciáns. Calquera manobra, e o feito de comentar constructivamente o problema, xa é unha delas, e axudará sen ningunha dúbida a tratar de solucionar un candente problema.
Un estudo da Universidade de Oxford publicado na revista “American Journal of Clinical Nutrition”, realizado sobre 1.648 participantes durante 10 anos, permitiu comprobar que as persoas maiores tenden a sufrir un déficit da vitamina B12 devida pola falta de acidez gástrica que, de non tratarse, pode desembocar nunha anemia que, á súa vez, orixine ou axude a que se produza unha demencia. Segundo Mercè Planas, a importancia do estudo radica en que “pon de manifesto que a vitamina B12, e non os folatos, ten capacidade de previr a demencia”.
Así, e da mesma maneira que aos bebés se lles receita doses diarias de vitamina D e aos embarazadas suplementos de ácido fólico, xorde a cuestión de se sería ou non conveniente recetar tamén vitamina B12 a unha idade determinada. Algúns autores suxiren, tal e como indica Planas, que quizais se debería engadir á dieta das persoas maiores de 70 anos 1mg/día de vitamina B12. Con todo, e debido a que o problema de deficiencia podemos atopalo en persoas anciás con gastritis atrófica que non poden absorber a vitamina B12 a nivel intestinal, son necesarios máis estudos antes de que se poida recomendar de maneira rutineira esta suplementación, asegura Planas.
