En 2001, coincidiron na Unidade de Endocrinoloxía Pediátrica do Hospital maternoinfantil Vall d’Hebron as doutoras Norma García-Reyna e Sandra Gussinyer. Centradas na investigación sobre trastornos da conduta alimentaria, ambas pasaban consulta a pacientes con problemas de obesidade. Facíano por separado en áreas diferentes ata que decidiron unirse paira compensar as carencias de cada una.
Empezaron a realizar visitas conxuntas a nenos con sobrepeso e obesidade aos que acompañaban as súas familias. Una achegaba os coñecementos de psicoloxía e outra de alimentación, e retroalimentábanse” mutuamente. Tras un tempo déronse conta de que facía falta una ferramenta paira tratar a estes pacientes “de maneira holística e en grupo paira poder abarcar una maior poboación”. Atendendo ás súas palabras, configuraron o proxecto “Nenos en movemento”. Buscaron bibliografía, estudaron programas estruturados doutros países nos que se incluía como parte do tratamento non só a alimentación, senón tamén os cambios nos estilos de vida e a emocionalidad. “Desexabamos introducir a terapia de grupo, desenvolver un tratamento individual e involucrar á familia. Puxémonos ao choio e empezamos a desenvolver o material e despois a aplicar o programa de forma piloto”, lembran agora que o seu proxecto é una realidade avalada por teses doutorais e artigos en revistas científicas, pero sobre todo polos éxitos cultivados cos seus pacientes: nenos con obesidade que deixaron atrás a enfermidade co seu programa de tratamento integral do sobrepeso e a obesidade.
O tratamento convencional nunca funcionou, non é suficiente con dicir ao paciente que coma menos, móvase máis e regrese nun mes, de aí a desesperación dos profesionais da saúde. O tratamento ha de ser integral en todos os casos, son nenos que aumentan unha media dun quilogramo por mes. Se non facemos cambios, o aumento de peso persiste e cada vez complícase máis o problema.
“Nenos en movemento” está dirixido a esta franxa de idade porque o material educativo ten que ser específico por idades, e cando empezamos a crear o material era a franxa de idade con maior prevalencia. Pero este ano editarase o material paira “Adolescentes en movemento”, un período de vida co que levamos un ano traballando, tanto cos adolescentes como cos seus pais. E proximamente traballaremos no material de preescolares, idades que cada vez atopamos máis afectadas con este problema, coa única vantaxe de que é a mellor idade paira empezar a actuar.
O compromiso que teñen que adquirir tanto a familia como os nenos. Paira nós é imprescindible que acuda ao programa a persoa que está a cargo da alimentación do neno, que adoita ser a nai ou una avoa. De todos os xeitos, o éxito está máis asegurado si vén tamén o pai, canta máis xente da familia implíquese, mellor. Pero é un programa que dura once semanas, que hai que sumar ás dúas semanas de avaliación, una ao comezo e outra ao termo. As consultas realízanse en horario escolar, polo que conseguir que os pais as consideren de suficiente importancia como paira solicitar que lles dean permiso no seu traballo e asistir ás sesións é una dificultade engadida.
A duración ten que ver cos obxectivos expostos. É un programa estruturado coa duración necesaria paira poder cumprir cada un dos obxectivos. As sesións teñen tamén un tempo de duración longo paira poder abarcar cada un dos temas planeados. Os nosos pacientes necesitan ser motivados semana a semana, a diferenza dos tratamentos convencionais nos que as visitas son máis espaciadas no tempo, polo que a adherencia ao tratamento non logra alcanzarse.
Adquirir novos hábitos só se logra coa dedicación semanal que se ofrece de maneira constante e continuada aos pacientes e ás súas familias; a adherencia ao tratamento conséguese cando o paciente está motivado e acompáñaselle.
“Expomos una filosofía de vida, una forma de alimentarse de forma sa paira toda a vida”É a única maneira de atacar o problema. Sabemos que cada una das partes tomadas de forma illada non funciona; a obesidade infantil constitúe un factor de risco paira o desenvolvemento, tanto a medio prazo (infancia e adolescencia) como a longo prazo (vida adulta), de complicacións ortopédicas, respiratorias, cardiovasculares, dixestivas, dermatológicas, neurológicas, endocrinas, certas formas de cancro e, en xeral, una menor esperanza de vida. E como factor de risco inmediato os nenos obesos teñen una pobre imaxe de si mesmos e expresan sentimentos de inferioridade e rexeitamento. O tratamento da obesidade infantil precisa pois combinar una alimentación non carencial e equilibrada que permita un crecemento adecuado, un incremento da actividade física e a modificación de actitudes e comportamentos alimentarios tanto do neno como da súa contorna familiar, sen descoidar aspectos psicolóxicos, como a baixa autoestima, trazos de ansiedade ou depresión, ou o acoso que moitas veces sofren os nenos con sobrepeso, que poden dificultar a curto e longo prazo a súa integración social e o seu desenvolvemento emocional.
O principal problema é a falta de educación alimentaria, descoñécese que é o que se está facendo mal na alimentación. Por exemplo, sáltanse tempos de comida pensando que iso levará a baixar de peso cando é todo o contrario: o 40% dos nenos con sobrepeso non almorza, o cal ten una correlación proporcional coa prevalencia de sobrepeso. Repártense mal os tempos de comida, fanse comidas cuantiosas a cambio de ceas hipocalóricas. As nais de nenos obesos tómanse a lei pola súa man e rehúsan dar bocadillos paira media mañá e paira merendar porque pensan que o pan lles vai a engordar, cando en realidade é o mellor que poderían facer. Éntrase nun círculo vicioso no que fan que os seus fillos pasen fame, o que vai provocar que teñan máis ansiedade nos tempos de comida e leste é o principal motivo para que se dean un atracón paira acougar os nervios.
“A maior tempo de ver a televisión e xogar a videoxogos máis grao de sobrepeso pódese presentar”Os mitos alimentarios, que son moitos. Pensar que o aceite de oliva é moi san, e o é en canto a fonte de graxa, pero ten as mesmas calorías que calquera outro tipo de graxa e, por tanto, hase de consumir con precaución. Que os zumes de tetrabrick substitúen a froita, ou que un produto lácteo bebido moi coñecido pode substituír a unha ración de leite, ou que alimentos como o pan, o arroz ou a pasta engordan moito, cando o problema por regra xeral é a preparación.
No programa ensinamos a alimentarse correctamente a toda a familia, cunha dieta que teriamos que levar todos: as persoas con sobrepeso, os delgados, o avó con diabetes e o “veciño do cuarto”. É una alimentación normocalórica paira idade e sexo. De feito, moitos pais e nenos coméntannos que comen moito máis que antes, coa gran diferenza de que optan por unha alimentación de calidade.
Con coherencia. Un enorme erro é pensar que o teu fillo se pode alimentar ben cando o resto da familia non o fai. En “Nenos en movemento” pedimos cambios en toda a familia, se a nai e o pai son capaces de forxar cambios alimentarios, poderanos trasladar aos seus fillos. Non pomos a ninguén una dieta que se ha de realizar durante un tempo, senón que expomos una filosofía de vida, una forma de alimentarse sanamente paira o resto da vida, que é a que se deberá proporcionar a xeracións posteriores.
Os nosos pacientes son polo xeral nenos máis sedentarios que outros. Ao ter máis peso é moi probable que teñan menor flexibilidade e menos axilidade, o que lles fai sentirse máis torpes. Non teñen o mesmo rendemento que un neno co peso normal así é que isto non axuda á motivación paira adherirse a un exercicio estruturado. Tamén sabemos que a maior tempo de ver a televisión e xogar a videoxogos máis grao de sobrepeso pódese presentar. Son nenos que en media poden estar até catro ou cinco horas entre estes dous pasatempos.
O obxectivo é aumentar a actividade física na vida cotiá e a actividade física como exercicio estruturado. Motivámoslles para que camiñen máis, que utilicen as escaleiras en lugar do ascensor, a que axuden nas tarefas do fogar, pasear á mascota, xogar fóra de casa, limpar a súa habitación, etc. Uno dos obxectivos do programa é diminuír a unha hora e media o tempo sumado entre televisión e videoxogos.
O exercicio físico estruturado forma parte do tratamento do sobrepeso e obesidade, ten que ser una actividade coa que gocen, un exercicio elixido por eles. Si é deporte en equipo, mellor, pero si co que gozan é patinando ou nadando é igualmente efectivo. Facelo tres veces por semana queima calorías e ademais diminúe a graxa do corpo, fortalece tendóns e ligamentos, e incrementa a flexibilidade e a resistencia. Mellórase en pouco tempo a imaxe corporal o que aumenta a autoestima.
Antes de iniciar o tratamento da obesidade podémonos atopar con que os pais non se dean conta de que o seu fillo ten un problema. Con todo, cando chegan ao noso hospital a maioría xa son conscientes. A nosa institución é un hospital de terceiro nivel, o neno que chega a nós pasou polo pediatra, o endocrinólogo, e este último é quen nolo deriva para que inicie o programa.
“Soidade, tristeza ou ansiedade son algunhas das emocións que o neno con sobrepeso tende a resolver coa comida”A linguaxe está adecuado á idade coa que traballamos, depende de si dirixímonos aos nenos ou aos seus pais. O noso material inclúe cadernos de traballo nos que se aborda a información mediante un conto infantil onde os personaxes sofren os mesmos problemas aos que se poden enfrontar os nenos con sobrepeso. Tamén se traballa a partir de exercicios que teñen que contestar e mediante xogos e pasatempos. Durante as sesións semanais trabállase con role playing [una técnica a través de la cual se simula una situación que se presenta en la vida real], xogos, exercicios físicos de relaxación e facendo revisión do que traballaron en casa cos cadernos que contestaron durante a semana. Desta maneira aprenden a mellorar a súa autoestima, diminúen os seus trazos de ansiedade e de depresión. Estes problemas psicolóxicos que presentan son consecuencia na maioría dos casos da presión social á que están sometidos. Todos os nenos que realizaron o noso programa sufriron bullying escolar polo seu problema de peso.
Pero real. Son nenos rexeitados polos compañeiros paira participar en xogos grupales e tachados de torpes e parvos. Os nenos poden confundir os sentimentos: a soidade, a tristeza, a ansiedade ou o enfado son algunhas das emocións que o neno con sobrepeso tende a resolver mediante a comida, e hai que ensinarlle outras fórmulas. Ensinámoslles a diferenciar os sentimentos e a que cada problema ten a súa propia solución.
Aínda que o noso programa fundaméntase no tratamento da obesidade infantil, é tamén preventivo da obesidade na adolescencia e na idade adulta. A maioría dos nenos obesos que non son tratados serán adultos obesos, de feito é un dos problemas maiores da obesidade, cando se inicia perpetúase, de alí a importancia de actuar a idades temperás.
Certo, pero non é o caso de “Nenos en movemento”, xa que é un programa dirixido aos nenos que xa teñen o problema de peso, polo que non se pode aplicar nun ámbito escolar con nenos da poboación xeral, xa que non se identificarían co problema. Con todo, creamos o programa “Nútreche, programa de alimentación e saúde emocional”, no que se abordan temas de alimentación, nutrición, cambios de estilos de vida e emocionalidad. Este si está dirixido a nenos de escolas primarias de 6 a 12 anos, e si é un programa de prevención da obesidade, así como de trastornos da conduta alimentaria.
García-Reyna e Gussinyer formaron a 120 educadores en obesidade infantil no programa “Nenos en Movemento”. A maioría son médicos e enfermeiros pediátricos, psicólogos, dietistas-nutricionistas, pedagogos e endocrinólogos. O programa está a aplicarse en diferentes sitios de España (Logroño, Figueres, Vielha, Córdoba, Avilés, Palma de Mallorca, Pamplona, Valencia, Barcelona…) e en México. En todos os lugares o problema é o mesmo: son necesarios dous profesionais e dous espazos paira aplicalo, e en moitas ocasións non é viable. Isto evidencia que en España se está utilizando moitos recursos paira o diagnóstico da obesidade infantil pero moi poucos paira o tratamento. Hai moitos hospitais nos que a figura do psicólogo e do dietista é inexistente, e cando se conta con eles, o traballo multidisciplinar é moi complicado”.
Mentres, sucédense congresos de obesidade nos que se obvia a parte emocional do tratamento. “Ao finalizar o noso programa os nenos e as súas familias consumen máis froitas, verduras, peixe e cereais no almorzo. E do 40% de nenos que non almorzaban pásase ao 9%”. Pero ademais, destacan, “cando estes hábitos afiánzanse mellora a autoestima e diminúen os trazos de depresión”. “Cando nos creamos que alimentándonos ben melloramos o estilo de vida, entenderemos que ademais de ensinar a comer aprendemos a ser valentes e a buscar a propia felicidade”, conclúen.
