Alimentación equilibrada e exercicio físico regular. Este binomio elemental, que forma parte do protocolo básico para abordar a obesidade, é exiguo para o tratamento eficaz desta enfermidade crónica con múltiples causas como desencadenamentos. Ademais dunha inxesta esaxerada de alimentos para as necesidades individuais, unha escasa actividade física ou do papel dos xenes, as emocións afectan e inflúen no apetito, na forma para comer, nas eleccións alimentarias. En consecuencia, tamén inflúen na aparición, desenvolvemento e perpetuidad da obesidade. Os aspectos psicolóxicos e familiares xogan un papel decisivo neste problema. O seguinte artigo aborda dita relación e analiza o uso da comida como anestésico das emocións.
Os factores psicolóxicos ou emocionais, son causa ou consecuencia da obesidade? A nutricionista Eliana Silvestri, coautora do tema ‘Aspectos psicolóxicos da obesidade’, advirte das consecuencias psicopatolóxicas do seguimento de dietas hipocalóricas estritas, como “aumento de depresión, ansiedade, nerviosismo, debilidade e irritabilidad” ligados aos ciclos de perda e recuperación de peso, máis coñecidos como ‘efecto yoyó’. Cando chega a esta circunstancia, a persoa obesa sente culpable, avergoñada, inadecuada e criticada polo seu fracaso, tanto polos seus familiares e compañeiros de traballo, como por profesionais da saúde, un marco que pode conducir “ao desenvolvemento de novas patoloxías psiquiátricas, entre as que destacan a depresión, a ansiedade, a angustia e ata o trastorno alimentario compulsivo”.
No 4º Congreso Virtual de Psiquiatría, a nutricionista mexicana Yolanda Vélez de León, lembraba no seu relatorio a teoría da adicción aos carbohidratos. Un consumo esaxerado e continuo de azucres ou outros hidratos de carbono, simples ou refinados, asóciase a un aumento da liberación de serotonina, neurotransmisor implicado no bo estado de ánimo, no soño reparador… A inxesta de proteínas non ten este efecto. O círculo vicioso enténdese porque a inxesta excesiva de azucres e doces estimula a produción de devanditos transmisores. Desencadéase un “sentimento de euforia, co que os ‘antojos’ (chocolate, chucherías, pasteis, bocadillos, patacas fritas, etc.) son estimulados”: cómense estes alimentos para sentirse mellor.
Segundo explica Vélez de León, co exceso de neurotransmisores nos receptores, dáse o sinal para deixar de producilos, o cal afecta de novo ao estado de ánimo. Isto provoca, a nivel de hipotálamo, un efecto de “sobe e baixa emocional” que fortalece a conexión entre os carbohidratos e o estado de ánimo. A tendencia a recorrer a certos alimentos coma se fosen ‘anestésicos” das malas emocións é causa frecuente de exceso de peso e obesidade. Os expertos en psicoloxía advirten a importancia de atender o valor simbólico de certos alimentos. Ante a ausencia dos alimentos que estimulan o pracer, danse efectos de abstinencia (cravings) que predisponen á persoa a volver consumilos: xérase unha perda de control e fortalécese a adicción.
Para entender ata que punto os factores emocionais son causa ou consecuencia do exceso de peso, é recomendable o libro ‘Por que non podo adelgazar? Causas psicolóxicas da obesidade’, cuxo autor, o psicólogo clínico Esteban Cañamares, aborda en distintos capítulos -uno para cada causa potencial: medo a estar delgado, a carencia afectiva e obesidade, a obesidade como forma de castigo, comer para pechar o paso á depresión, comer como forma de reducir a ansiedade, descontrol alimentario (binge eating) ou a obesidade como forma de evitar satisfaccións e insatisfaccións (entre elas, as sexuais).
Neste sentido, Eliana Silvestri explica que, ante a falta de contacto sexual que proporcione pracer, “o desexo frustrado desta satisfacción ocasiona tamén moita insatisfacción, e se esta mantense durante longo tempo téndese a buscar outra satisfacción que, aínda que de maneira imperfecta, compénsea”. De novo, a comida ou certos alimentos serven ou se empregan como ‘anestésicos’ das insatisfaccións. Cañamares, pola súa banda, asegura que existen outras causas psicolóxicas menores, ás que describe como “actitudes persoais ante a vida que non son favorables á hora de conseguir ou manter un peso saudable”. Dentro destas condutas limitantes no proceso de adelgazamento están o mecanismo do “todo ou nada”, a falta de vontade, o pensamento de “adelgazar non me compensa” o esforzo e o sacrificio (que todo cambio supón), a negación do problema, a percepción dunha imaxe corporal distorsionada (“pero se non estou gordo!”) ou a falta de planificación (“hoxe gozo, mañá xa veremos”).
Pola súa banda, a nutricionista María Sanabdón destaca a importancia da abordaxe holístico da obesidade. No aspecto de ensino-aprendizaxe psicoemocional, relata a importancia e utilidade de ensinar ao paciente obeso técnicas de autocontrol, co obxectivo de que logre unha autogestión no desexo para comer.
Uso da comida como anestésico das emocións
A aprendizaxe familiar desempeña un rol determinante no uso e función da comida como anestésico das emocións. A nutricionista Vélez de León sostén que certas mensaxes ou asociacións que se facían coa comida na familia de orixe lévannos a comer, “porque así o aprendemos”. Os seguintes son algúns exemplos diso:
- Tranquilizar e confortar. Un pastel, un bo anaco de chocolate, unha cea especial ou unha botella de viño despois de experimentar dor física ou emocional. En ocasións, consumiuse o alimento nun período de emocións moi intensas (calamidade, medo, angustia ou dor). Nestas circunstancias, o alimento serviu de alivio e, en consecuencia, “faise máis necesario o seu consumo cando consciente ou inconscientemente percíbase como calamitosa, desastrosa, perigosa ou angustiosa unha situación”.
- Premio. Permitir comer certo alimento como premio de algo: esta asociación pode ter maior relevancia, ou manifestarse con máis intensidade, naqueles momentos da vida nos que a persoa ten a sensación de non ser recoñecida pola contorna.
- Castigo. Non dar certo alimento como castigo por algo. Segundo Cañamares, esta práctica non é recomendable porque facilita a aparición de fobias alimentarias.
- Chantajear ou inducir culpa. Preparación especial dun prato que a persoa non quería comer, ‘aderezado’ con frases do estilo: “se non comes, non aprecias o que fixen”, “tantos que morren de fame…”.
- Definir á persoa. A frase que mellor ilustra este mecanismo: “se comes ben es bo neno”.
