Patricia Bolaños atende con dedicación profesional a abordaxe dietética e nutricional das persoas con trastornos da conduta alimentaria (TCA). Desde fai catro anos, é dietista-nutricionista do Instituto de Ciencias da Conduta Dr. Jaúregui S.C.P de Sevilla, centro de referencia neste ámbito. A súa diplomatura en Nutrición Humana e Dietética completouna con varios cursos de formación continuada, entre os que destaca o Máster en Dietética e Nutrición, que lle permitiu especializarse no seu traballo actual. O seu recoñecemento máis recente é o premio á calidade científica como coautora da “Guía para o tratamento dietético-nutricional nos Trastornos da Conduta Alimentaria”, concedido pola Asociación Española de Dietistas-Nutricionistas (AEDN). Este recoñecemento, xunto coa súa experiencia neste campo, permite considerala como dietista-nutricionista referente en TCA. A experta asegura que, ademais da anorexia e a bulimia nerviosas, hai outro tipo de conduta anómala que adquire cada vez máis importancia entre os mozos: a “ebriorexia”, frecuente entre adolescentes que restrinxen a súa alimentación durante a semana para poder inxerir gran cantidade de calorías a partir do alcol durante o fin de semana.
Na actualidade, dada a notoria perda de importancia que rexistra a alimentación, cada vez son máis frecuente os Trastornos da Conduta Alimentaria Non Especificados (TCANE), é dicir, patoloxías que non cumpren criterios diagnósticos da anorexia ou bulimia nerviosas, segundo o Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM IV-RT). Unha tendencia habitual consiste en unir as emocións e alimentación, como ocorre no trastorno por chea (danse cheas, como na bulimia, pero sen condutas compensatorias) e en casos de sobrepeso. A comida utilízase para aliviar emocións negativas, como a tensión, a tristeza ou a ansiedade. Outro exemplo de conduta anómala que está a adquirir importancia é a “ebriorexia”, frecuente entre adolescentes que restrinxen a súa alimentación durante a semana para poder inxerir gran cantidade de calorías a partir do alcol durante o fin de semana.
A osteoporose en pacientes con anorexia nerviosa é frecuente, debido á amenorrea por insuficiente reserva graxa para unha adecuada síntese de hormonas sexuais. Esta amenorrea ten iguais consecuencias que na menopausa e provoca afectación ósea (osteopenia ou osteoporose), dado que os estrógenos actúan como factor de protección ósea. Recoméndase unha inxesta rica en calcio, e mesmo, a utilización de suplementos. Con todo, todo tratamento ou medida prescrita é pouco efectiva se non ten lugar a recuperación de peso e da función menstrual na paciente con anorexia nerviosa. En persoas adultas, a recuperación ósea é difícil, pero en adolescentes prodúcese un efecto compensador que facilita que esta situación sexa reversible. Hai exemplos de mozas adolescentes con anorexia en quen, tras unha densitometría ósea, apréciase que a súa idade ósea corresponde á dunha muller con 41-60 anos, cun risco de fractura do 17%, moi alto para a súa idade.
Se o paciente ten un diagnóstico de anorexia nerviosa e atópase en estado de desnutrición, o máis importante é a recuperación ponderal, xunto co tratamento de todas as alteracións nutricionais que poida desenvolver (anemia, osteoporose…). En pacientes con bulimia e con trastornos por chea, a situación ponderal non adoita ser o problema, dado que o índice de masa corporal a miúdo é normal ou de sobrepeso ou obesidade. A actuación máis urxente neste caso sería reducir a frecuencia e intensidade de cheas e condutas compensatorias (no caso da bulimia) e dar pautas de alimentación normal, sen dietas restritivas. Aínda que lles sexa recomendable a perda de peso, este tipo de dietas propician un aumento das cheas. As posibles alteracións derivadas de vómitos, uso de laxantes, diuréticos, etc., obrigan a unha adecuada reposición hidroelectrolítica.
“Non hai cambios nun trastorno ou enfermidade se non hai cambios en moitas condutas e hábitos previos”A definición máis aceptada de “food craving” é o intenso desexo ou necesidade de inxerir un alimento específico, así como a dificultade para resistirse a esa necesidade. Este fenómeno obsérvase con maior frecuencia en bulimia nerviosa, trastorno por chea, sobrepeso ou obesidade, e debe considerarse sempre no tratamento dietético-nutricional destes pacientes. No estudo de validación da versión española do Food Craving Inventory (publicado no último número de 2010 de revístaa ‘Nutrición Hospitalaria’), detectáronse diferenzas de xénero. Púidose apreciar unha maior preferencia polos doces por parte das mulleres, mentres que os homes prefiren alimentos ricos en graxas saturadas e de alto contido enerxético (comida rápida).
Este tipo de conversacións poden influír de forma negativa na evolución do paciente, en especial ao comezo do tratamento. Unha recomendación fundamental para a familia é evitar falar sobre estes temas en casa. Este aspecto resulta incontrolable noutros contextos, como o das relacións sociais. Por iso, mediante o tratamento dietético-nutricional estimúlase a adquisición dun xuízo crítico fronte a todos os aspectos relacionados coa alimentación. A realización de dietas é algo que está presente en todas as idades a partir da adolescencia, en todas as profesións ou clases sociais. A educación nutricional é esencial para conseguir o desenvolvemento dunha capacidade crítica no paciente que lle permita non ser vulnerable ante este tipo de situacións.
Máis que importante, é un dos aspectos crave para conseguir o éxito no tratamento dietético-nutricional. Non hai cambios nun trastorno ou enfermidade se non hai cambios en moitas condutas e hábitos previos. Pensar que alguén mellorará sen facer nada para iso é garantía de cronicidad. Nas consultas, pódese observar como resulta moito máis eficaz o tratamento do paciente cunha familia que acepta as pautas de alimentación expostas e os cambios que se deben realizar no ámbito familiar, en canto aos hábitos e patróns de alimentación. É difícil que un paciente cun TCA sexa capaz de levar a cabo o correcto cumprimento das pautas de alimentación (totalmente normais) cando o resto de membros manteñen hábitos inadecuados: horarios irregulares, ver a televisión durante as comidas, saltarse comidas, tomar refrescos no xantar e a cea, non comer pan nin sobremesa, entre outros. E todo isto, por desgraza, é cada vez máis frecuente.
“A prevención debe realizarse sobre os factores que predisponen a desenvolver estas enfermidades e non focalizarla en falar das patoloxías e os seus riscos”A idade de maior risco para os TCA segue sendo a adolescencia, idade na que os cambios corporais, a necesidade de estar integrado nun grupo e de gustar, a procura do “Eu” ou a baixa autoestima causan maior vulnerabilidade ante estes trastornos. A imaxe corporal comeza a adquirir importancia e, con iso, a realización de dietas. No estudo Traditional and new strategies in the primary prevention of eating disorders: a comparative study in Spanish adolescents, publicado na revista ‘International Journal of Xeral Medicine’, comprobouse que a prevención debe realizarse sobre os factores que predisponen ao desenvolvemento destas enfermidades e non focalizar o esforzo preventivo en falar das patoloxías e os seus riscos. Informar non é previr. É dicir, débense elaborar programas de prevención baseados en aspectos nutricionais, autoestima, estratexias de afrontamiento, modelo ideal e medios de comunicación ou imaxe corporal e, todo iso, informando, cambiando actitudes e modificando condutas. A mera información non adoita provocar cambios e, cando o fai, non sempre se dan na dirección desexada.
Boa pregunta e difícil resposta. A educación nutricional leva a cabo cos pacientes unha vez que o estado nutricional é correcto e psicoloxicamente teñen capacidade para beneficiarse diso. Ao principio, os medos que teñen provocan desconfianza cara a toda información “experta”. Con respecto aos familiares, na maioría de ocasións, resulta máis difícil traballar con eles que cos propios pacientes. A familia, ao non considerar que teñan un problema coa alimentación, non adoitan aceptar con facilidade recomendacións para modificar hábitos de alimentación. Por iso, á pregunta “por onde empezar cos familiares?”, correspóndelle a resposta “por convencer de que comer é unha necesidade vital do ser humano e non se pode (nin debe) facer de calquera forma”.
En ambos os casos, é necesario explicarlles a importancia dunha alimentación correcta, falar acerca de mitos e crenzas irracionais sobre os alimentos, dos distintos grupos de alimentos, as súas propiedades nutricionais, a alimentación como factor de prevención fronte a enfermidades, a importancia dos horarios regulares, o consumo de alcol e as súas consecuencias, a alimentación como acto social, as comidas fóra de casa e a elaboración dunha dieta variada e equilibrada. A forma de realizar a compra, organizar o menú semanal e dar a coñecer novas receitas para aumentar a variedade na alimentación son tamén outros aspectos.
É certo que os trastornos da conduta alimentaria (TCA) son sobre todo psicolóxicos, pero á súa vez moi complexos. O patrón nutricional destes pacientes, así como as distorsiones cognitivas relacionadas cos alimentos e o peso corporal, causan serias alteracións nutricionais e complicacións médicas. Por tanto, é fundamental a abordaxe interdisciplinar destes trastornos, onde o papel do dietista-nutricionista é esencial en todas as fases do tratamento para modificar condutas e hábitos erróneos cara a patróns de alimentación máis saudables.
“O obxectivo é conseguir que os hábitos adquiridos durante o tratamento permanezan tras a recuperación do paciente”Os pacientes con TCA requiren ambos os labores por parte do dietista-nutricionista. En primeiro lugar, é necesario corrixir, mediante pautas de alimentación, todas as alteracións nutricionais do paciente, entre elas, a normalización do índice de masa corporal (relación peso/talla). A pesar de que a alimentación é parte do tratamento, é importante a educación nutricional dirixida tanto aos pacientes como ás familias. O obxectivo é conseguir que os hábitos adquiridos durante o tratamento permanezan tras a recuperación do paciente. Por iso, é necesario educar, ademais de tratar ao paciente.
En primeiro lugar, o dietista-nutricionista debe realizar unha avaliación do estado nutricional do paciente (medidas antropométricas, composición corporal, exploración física, entrevista dietético-nutricional) para coñecer a súa inxesta habitual, hábitos alimentarios e de saúde, historia ponderal ou crenzas e mitos sobre os alimentos, entre outros aspectos. Tras a valoración, establécense as pautas do tratamento (médico-psiquiátrico, psicolóxico e dietético-nutricional e, no seu caso, de enfermaría). En canto á abordaxe dietética-nutricional, segundo o estado nutricional do paciente, utilizarase unha dieta que detalle alimentos e cantidades ou ben se establecerán pautas de alimentación xerais. O máis recomendable é a última opción, xa que é a forma na que menos se altera a dinámica familiar, moi afectada nestes trastornos. O paciente cumprimenta rexistros de alimentación, que acompaña de fotos dixitais (realizadas antes e despois das comidas) que o dietista-nutricionista revisa cada semana para establecer os cambios necesarios cara a unha alimentación normal.
Estudos recentes confirman que é frecuente que os adolescentes non almorcen, non tomen nada a media mañá nin na merenda (salvo pastelería ou chucherías), só coman un prato no xantar sen pan nin sobremesa e, na cea, decántense por comida rápida (precocinados, embutidos ou algo de froita). Cando se pregunta a Patricia Bolaños pola análise que fai deste panorama, descríbeo “como unha irresponsabilidade” porque “os hábitos alimentarios adquírense na infancia, en especial no núcleo familiar”. “Unha forma de prevención dos TCA é a educación nutricional para pais”, engade. A partir de aí, desenvólvense os hábitos alimentarios que estes transmiten aos seus fillos e este labor educativo “leva un gran esforzo”, matiza a experta.
Bolaños explica con determinación como para que un neno almorce é fundamental que os seus pais se levanten; para que coma algo a media mañá ou a merenda, é esencial que estes se a preparen; para que coma dous pratos, é necesario que en casa se cociñe máis; para que coma pan e froita, debe haber dispoñibilidade destes alimentos en casa; para que cee de forma adecuada e non comida rápida, precocinados, embutidos ou só froita, os pais deben entrar na cociña tamén pola noite.
Con respecto ao consumo de chucherías ou pastelería industrial, “os pais son quen compran estes produtos para evitar discusións en casa ou quen dan o diñeiro aos nenos para que no recreo ou ao saír do colexio cómprenllos”, critica a experta en TCA. Por iso conclúe que a educación nutricional en colexios resulta ineficaz, se nos programas elaborados non se considera en gran medida aos pais. Se a familia aprende a comer ben, o neno será capaz de adquirir hábitos correctos de alimentación. As familias que confunden educar con deixar facer e permitir atopan a miúdo o resultado en forma de patoloxías e outros problemas cada vez máis frecuentes na nosa sociedade.
