Suicidio en nenos e adolescentes: sinais de advertencia para os pais e consellos para previlo

España non posúe unha estratexia nacional de protección e prevención do suicidio, como esixen os especialistas en pediatría, psicoloxía e psiquiatría infanto-xuvenil. E iso que en adultos o suicidio é a primeira causa de morte non natural, por diante de accidentes, homicidios e violencia de xénero, e no caso dos menores, os datos achegados polos diferentes expertos que traballan con nenos e adolescentes revelan que a situación é moi preocupante.

Pero non o é só polo número de mortes e tentativas (e as súas lesións) ou os pensamentos (ideación suicida) que se producen nestes menores, senón tamén pola cantidade de persoas da contorna ás que afecta directamente este “problema prevenible”, segundo manifesta a Organización Mundial da Saúde (OMS). E é que, de media, estímase que cada caso representa un gran sufrimento a unhas 6-10 persoas, entre familiares, amigos e compañeiros de estudos.

Entre as cifras máis destacadas están as que rexistrou a Sociedade Española de Urxencias de Pediatría (SEUP) desde marzo de 2019 a marzo de 2021. Apuntan que os diagnósticos relacionados con trastornos mentais nas súas urxencias aumentaron un 10 % e os que máis se incrementaron foron: intoxicación non accidental por fármacos (122 %), suicidio/tento de suicidio/ideación autolítica (56 %), trastorno de conduta alimentaria (40 %) e depresión (19 %). Ademais, en só 2021, a Fundación ANAR, que axuda a nenos, nenas e adolescentes en risco, atendeu a 748 menores de idade que no momento da chamada estaban a tentar terminar coa súa vida. 

Os homes suicídanse máis, pero as mulleres presentan un risco dúas veces maior que os homes de intento de suicidio. Ademais, a adolescencia é unha etapa crítica, na que se produce un “punto de inflexión”, como sinalan na ‘Estratexia de Saúde mental do Sistema Nacional de Saúde (2022-2026)’ en base aos datos do Instituto Nacional de Estatística (INE). Así, mentres que en 2020 no grupo de menores de 15 anos rexistráronse 14 suicidios, no de 15 a 29 anos foron 300.

“A prevalencia de ideación suicida é moi baixa na infancia, aumenta lentamente durante a adolescencia temperá e logo exponencialmente entre os 12 e os 17 anos”, afirman neste estudo (2013). Corrobórao unha enquisa de Save the Children (2022). A porcentaxe de nenos e nenas entre 4 e 8 anos con este tipo de pensamentos é dun 2 %, e esta fracción triplícase na adolescencia, alcanzando un 6 % no grupo entre 13 e 16 anos.

As causas? Son numerosas e complexas. A pandemia, e os seus distintos confinamentos, é un dos factores, pero non o único, como lembran os expertos en participaron no recente I Congreso Nacional de Saúde Mental Infanto Xuvenil e quen abordan o tema no ‘Libro Branco da Saúde Mental Infanto-Xuvenil’ (2022). Ademais dos intentos previos, algúns dos factores de risco son:

• o trastorno límite da personalidade, o trastorno depresivo maior, a ansiedade…
• a tensión académica e emocional.
• a alta impulsividad, a baixa autoestima, a desesperanza, a pobre capacidade para resolver problemas…
• o consumo de sustancias e outras condutas de risco (sexuais, de alimentación, violencia, absentismo escolar).
• factores psicosociais: unha disfunción familiar, falta de seguimento e atención familiar, o rexeitamento social, acoso escolar, ciberbullying, malos tratos infantís, Internet, as redes sociais…

Practicamente todas esas mortes e sucesos poderían evitarse. Por iso estanse dando pasos na prevención, aínda que non cun plan nacional para a prevención do suicidio, que “resulta fundamental”. Así o ve a Asociación Española de Pediatría (AEP), que asegura no estudo ‘Autolesiones e conduta suicida en nenos e adolescentes. O que a pandemia nos desvelou’ (2022) que “é moi necesario reforzar os recursos de atención primaria, hospitalaria e de saúde mental onde se atende á poboación pediátrica. Os centros escolares son claves para a prevención e detección de condutas suicidas, e débense implantar programas formativos para os profesionais da educación”.

Ante tal reto, as iniciativas preventivas nas comunidades autónomas son variadas. Hai campañas dirixidas aos mozos (‘Falar do su1c1d10 pode cambiar o teu POV (punto de vista)‘); cribados de detección de depresión maior a partir dos 12 anos no novo Programa de Saúde Infantil (PSI) de Euskadi; talleres de xestión emocional para alumnos de 14 e 15 anos en Cataluña, dentro do seu plan de prevención do suicidio 2021-2025 (Plapresc); ou un novo hospital de día psiquiátrico infanto-xuvenil en Salamanca, por exemplo.

Ademais, o Ministerio de Sanidade puxo en marcha en 2022 o teléfono 024 para a atención a persoas con conduta suicida como se recolle no seu ‘Plan de Acción de Saúde Mental 2022–2024’.

Pero a prevención do suicidio non é misión exclusiva do sistema sanitario e educativo. Tamén interveñen máis axentes. Un deles é a familia, tanto como factor protector ante o suicidio infanto-xuvenil (tamén o é o apoio social e o sentimento de pertenza a un grupo), como corresponsable coa prevención. Como pais, que podemos facer exactamente?   

Por unha banda, ten en conta os seguintes sinais de risco dun posible intento de suicidio, que enumera principalmente a Fundación ANAR e a ‘Guía de prevención do suicidio’ dirixida ás familias promovida pola Rexión de Murcia. Porque si, unha pequena porcentaxe de suicidios ocorre sen aviso, pero a maioría (70–80 %) foron precedidos por sinais, ben verbais ou de comportamentos. Cales son?

• Cambios bruscos no estado de ánimo: da irritabilidad ou agresividade pasa inmediatamente despois a unha actitude tranquila.
• Retraimiento social. Antes gozaba ao saír con amigos ou practicar deporte; agora tende ao autoaislamiento.
• Síntomas depresivos ou diagnóstico de depresión: tristeza, desinterese, indiferenza, visión negativa da vida, do futuro ou dun mesmo…
• Preocúpase ou ten síntomas de ansiedade inusuais por temas cotiáns.
• Queixas somáticas asociadas á angustia emocional: dor de estómago, cabeza ou fatiga.
• sente inmerso nun problema do que non atopa saída, como pode ser o acoso escolar.
• Manifesta non querer ir ao colexio e di ter medo por problemas con compañeiros, lesións, ameazas…; falta a clase sen xustificación.
• Dificultades de concentración.
• Marcada caída no rendemento académico.
• Cambios nos hábitos de soño: soño inquieto, falta de descanso…
• Problemas na súa alimentación: come menos, sen ganas, ou peor.
• Carácter impulsivo e pouco reflexivo, como consumo de alcol e drogas ou actividades ou deportes de algo risco sen considerar os seus efectos.
• Despréndese ou regala obxectos ou pertenzas apreciados.
• Peche, eliminación ou despedida de maneira sorpresiva dos perfís das súas redes sociais.
• Autolesiones para dar saída a malestares emocionais que non saben manexar e intentos previos de suicidio.
• Verbalizaciones en relación ao suicidio, como estas expresións: “Quero morrer”, “Ás veces desexaría poder irme a durmir e nunca espertarme” ou “Non terás que preocuparche por min por moito máis tempo”.
• Afirmacións pesimistas ou desesperanzadas do estilo de “Nunca me vou a curar, o meu non ten arranxo”.
• Manifestacións que mostran a intención de querer despedirse como “Por si deixamos de vernos un tempo…”.

Ás recomendacións preventivas da Fundación ANAR e a guía citada, únense as da Asociación Española de Pediatría de Atención Primaria (AEPap) a través do seu portal Saúde Nova. Estas son as pautas que destacan para as familias cuxos fillos mostran ideación suicida, pero que tamén serven para previr estes pensamentos.

• Fai caso aos seus sinais. Tómaas en serio. Non penses que “son cousas de adolescentes e xa se lle pasará”. Non te enfades nin lle reprendas.
• Valida as súas emocións. Escóitalle de forma activa, deixa que se exprese emocionalmente. Non lle interrogues; trata de establecer un diálogo.
• Comunícache para atopar as causas da ideación. Busca momentos de tranquilidade para falar. Responde con serenidade, empatía e comprensión. Acompáñalle; dille cada día que non está só. Transmítelle seguridade. Se non é posible a comunicación, outra persoa pode facer esa función, incluso unha axuda profesional.
• Se o teu fillo vive unha situación estresante (divorcio, morte un ser querido…), vixía o seu estado de ánimo, escóitalle e anímalle a que non se ille. Se sofre acoso escolar ou ciberbullying, ponche en contacto co centro escolar e controla o uso de que fai do seu móbil ou computador para evitar novos ataques.
• Axúdalle a comprender a temporalidade das situacións. Os malos momentos non son para sempre. Transmítelle que os problemas teñen solución e hai que buscala de forma axeitada. Faille ver que é importante pedir axuda se se necesita.
• Ensínalle que compartir os problemas axuda a solucionalos.
• Evita pelexas familiares ou momentos de tensión que poidan afianzar a idea negativa do mundo que lle rodea.
• Fai que reduza o tempo de uso das tecnoloxías e vixía o contido dos seus videoxogos ou as redes sociais e páxinas web que visita.
• Fomenta hábitos de vida (alimentación, soño, hixiene) e lecer saudable que garantan un equilibrio físico e emocional e propicien as relacións con outros, como actividades deportivas, saídas ao medio natural, coidado de animais… Evita, en cambio, que se relacione con persoas deshonestas, que lle humillen e/ou lle inciten ao consumo de drogas.
• Anímalle a que non se ille da familia e os amigos.
• Tenta que sempre estea acompañado e que non haxa medios lesivos a man (fármacos, obxectos punzantes), si é que fai sinais ou ten compartimentos que indican posible ideación suicida. Se o cres necesario, chama a Urxencias.
• Busca axuda profesional. Acode ao seu pediatra, médico ou psicólogo (tamén ao teu).