As claves legais do caso Fórum Filatélico-Afinsa

Os feitos presuntamente cometidos polos responsables das sociedades intervidas teñen tinguiduras penais. Polo menos así o sinalan as investigacións policiais levadas a cabo e o feito de que o asunto estea en fase de investigación sumarial en dous Xulgados Centrais de Instrución da Audiencia Nacional tras a presentación por parte da Fiscalía Anticorrupción de senllas querelas criminais. Os consumidores afectados, e a sociedade española en xeral, quedaron sorprendidos pola rápida actuación policial e xudicial levada a cabo, nun asunto que nos lembra, como así apuntou algunha afectada e algún xurista, ao “corralito” arxentino, con miles de persoas organizándose ante as portas das oficinas centrais das empresas ás que confiaran os seus aforros, agora pechadas por orde xudicial.

/imgs/2006/12/sellos1.jpg

O aparentemente sorprendente neste caso é que ningún dos investidores afectados agora pola intervención xudicial haxa interposto reclamación administrativa ou denuncia penal previa por uns feitos que parecen haberlles causado un dano patrimonial por engano, pois cobraban puntualmente as cantidades pactadas contractualmente.

Una das queixas que se lanzaron apunta directamente contra a administración, xa sexa pola súa inactividade lexislativa, como pola súa pasividade na acción, tras as dúbidas mostradas durante anos polas asociacións e organizacións de consumidores sobre este tipo de investimentos, e una vez que tiveron coñecemento do trasladado das investigacións levadas a cabo pola Axencia Tributaria desde 2003 a 2005.

Agora, tras o levantamento do segredo do sumario, é hora de dilucidar responsabilidades penais, se as hai, e doutra índole, se así se dan; pero tamén de protexer os intereses colectivos de todos e cada un dos consumidores afectados.

Doutra banda, todo apunta a que a actividade levada a cabo polas empresas intervidas non estaba suxeita á Lei de Institucións de Investimentos Colectivos de 2003, polo que o seu amparo legal está limitado basicamente á obrigación paira a entidade de someter as súas contas anuais a auditoría e de informar de maneira completa aos seus clientes, especialmente das garantías externas existentes paira garantir o cumprimento das súas obrigacións. Os xuíces non van ter outro remedio que actuar contra os presuntos responsables coa lei na man, a única que poden aplicar.

Introducíndonos no contido da querela contra AFINSA, á que tivo acceso CONSUMER EROSKI, o Ministerio Fiscal considera que os responsables desta sociedade viñeron desenvolvendo durante os últimos anos un negocio defraudatorio de captación de aforro masivo, levado a cabo en multitude de locais en numerosas poboacións españolas, mediante a realización duns contratos en serie de investimento en filatelia.

Aos investidores asegurábanlles una alta rendibilidade, susceptible de obterse mediante a adquisición e xestión dun fondo filatélico. Neste sentido, a Fiscalía manifesta que os responsables de AFINSA conseguiron importantes achegas por parte de persoas ás que se entregaron lotes de selos sumamente sobrevalorados, cando non falsos, e, logo, cantidades en concepto de intereses que non eran talles, senón parte do metálico recibido dos propios clientes.

Segundo a querela, a boa fe dos investidores resultou defraudada mediante unha dobre ficción: que o lote de selos adquirido co seu investimento era dun valor extraordinariamente superior ao real e que o abonado como intereses tiña esa condición, cando o certo é que era diñeiro procedente doutras achegas, as dos novos investidores. Da mesma forma, apunta que a práctica defraudatoria deseñada polos querellados paira dar viabilidade a tal negocio determinou que a entidade AFINSA atópese ao día da data en situación de absoluta insolvencia, atendendo ao desfasamento patrimonial que iso xerou. A querela criminal contra AFINSA foi presentada o pasado 24 de abril de 2006 pola Fiscalía ante o Xulgado Central de Instrución Decano da Audiencia Nacional. A base xurídica da mesma contra o nove querellados o é polos delitos de estafa, contra a Facenda Pública, de branqueo de capitais, insolvencia punible, administración desleal e falsidade en documento privado.

A competencia corresponde á Audiencia Nacional por canto impútase un delito defraudatorio (o de estafa) que, polas dimensións do caso, pode producir una grave repercusión na seguridade do tráfico mercantil e na economía nacional, así como afectar a unha xeneralidade de persoas, que celebraron contratos en todo o territorio nacional.

O negocio ofertado a través das distintas modalidades de contrato – e cuxa publicidade caracterizaba pola súa enorme seguridade, rendibilidade e inmediata liquidez – era insustentable en si mesmo, segundo recolle a querela. A captación de aforros facíase mediante a subscrición duns contratos-tipo de investimento en selos instrumentados como venda con pacto de retrocesión, mediante o cal a compañía se obrigaba a recomprarlos ao vencimiento do prazo pactado por un prezo que incluía o desembolso inicial efectuado polo investidor e una rendibilidade mínima garantida, que mesmo podían ser anticipadas trimestralmente ao aforrador. A sociedade en cuestión daba una aparencia empresarial dunha actividade lícita de contrato de compra de selos por parte do cliente, depósito dos mesmos a cargo da vendedora e mandato de venda ou compromiso de recompra pola mesma, que se configuraba como una opción paira o comprador.

O certo é que o que basicamente se ofrecía era una rendibilidade garantida superior á de mercado (entre un 7% e un 10% paira os anos 1998 a 2002), na que as eventuais oscilacións adversas do valor dos selos terían un efecto nulo sobre o cliente-investidor. Os selos, que actuaban de subxacente de devanditos contratos, non se revalorizaban ou non o facían na medida da revalorización prometida, e eran comprados a un 8% do prezo de catálogo e vendidos despois aos investidores cunha marxe do 1.150%.

O desfasamento xorde entón pola diferenza existente entre o prezo de compra dos selos e o prezo de venda dos mesmos aos investidores, que non é outro que o valor do compromiso de recompra subscrito nos contratos. Así, paira os exercicios 1998 a 2002, a Fiscalía apunta que o custo da mercadoría ascendeu a un total de 57.884.084 de euros, mentres que os compromisos de recompra supuñan un total de 723.551.050 euros. Segundo as estimacións achegadas pola Axencia Tributaria á Fiscalía os déficits da empresa intervida ascenden paira o ano 2004 a un total de 1.105.916.800 euros, cifra que xorde da diferenza entre a suma dos compromisos alcanzados contractualmente e o valor comercial da mercadoría.

A querela considera que estamos ante un mecanismo defraudatorio colectivo, sustentado por un negocio de tipo piramidal no que as achegas dos novos investidores permiten pagar ao resto de investidores. A magnitude do caso é tal, que a finais de 2004 calcúlase que o número de investidores en AFINSA era de 142.697 e os compromisos alcanzados ascendían a 1.750.000.000.

Aos ollos da Fiscalía o negocio carecía de toda lóxica económica, e estaba abocado ao fracaso. A situación de AFINSA é considerada como de quebra, pois de ningún xeito os selos alcanzan o valor dos compromisos adquiridos polos contratos subscritos, que non son máis que verdadeiros préstamos. Neste sentido, a Fiscalía apunta a que se deseñou una trama defraudatoria destinada á procura de investidores a quen se lles aseguraba una alta rendibilidade mediante a adquisición dun fondo filatélico, con selos sobrevalorados, que perseguía a creación dun negocio carente obxectivamente de aptitude paira producir rendibilidade, sobre a dobre ficción do valor dos selos e de que os intereses abonados tiñan esa natureza, cando en realidade procedían doutras achegas.

En casos como este, os xuíces penais han de acreditar que se dá o prexuízo patrimonial, a disposición patrimonial e o erro dos clientes, mediante diferentes entregas de diñeiro na crenza de tratar cunha empresa solvente e capaz de cumprir coas garantías ofrecidas.

A maior problemática, como así tivo ocasión de pronunciarse o Tribunal Supremo, reside en establecer se este último aspecto, o do erro dos clientes que os moveu a efectuar as disposicións patrimoniais foi provocado por un engano. Un elemento que actualmente os nosos tribunais deben estudalo no marco das diversas modalidades da actividade negocial moderna, como así fai o noso máis alto Tribunal.

Neste sentido, consideran que o delito de estafa sufriu una considerable ampliación da hipótese específica no dereito europeo como consecuencia da nova fenomenología da contratación e do desenvolvemento das técnicas negociales. Por iso, en casos como o acontecido, e con bo criterio, as decisións dos xuíces conduciron a un adianto da intervención penal en ámbitos anteriores á produción do prexuízo co obxecto de aumentar a eficacia da protección patrimonial. Tal é o caso especialmente da estafa de seguros, da estafa de subvencións e da estafa de investimentos de capital.

Esta última hipótese, a estafa nos investimentos de capital, pon de manifesto que nestes casos non só se protexe o patrimonio individual, senón tamén o funcionamento do mercado de capitais, como ben xurídico supraindividual. Neste sentido, considérase que o actual Código Penal, e máis concretamente, o artigo 248, que regula o delito de estafa, non impide ter en consideración modalidades particulares do concepto de engano, aínda que o noso dereito non conte, como o alemán, con figuras específicas de estafa.

E é que o concepto de engano pode producirse mediante o anuncio fronte ao investidor de datos vantaxosos incorrectos ou o silencio respecto de feitos prexudiciais paira o investidor. Por iso, o Código Penal trata de protexer o dereito a ser informado da verdade por parte de quen é destinatario da oferta, e en particular, daquelas circunstancias que son relevantes paira a decisión de investir, como poden ser as particularidades do negocio xurídico que se ofrece. Así se establece, que o autor da oferta é o garante de que esa información veraz chegue ao destinatario da oferta.

Segundo fontes xudiciais consultadas, non sempre un proceso penal destas características, con multiplicidad de afectados (uns 350.000 entre as sociedades AFINSA e FÓRUM FILATÉLICO) garante una protección adecuada destes, especialmente cando as únicas garantías paira responder os delitos cometidos son os bens intervidos. E aínda que é certo que se anunciaron vías procesuais adecuadas para que todos eles poidan acudirse no procedemento penal aberto, lanzáronse consellos para que o fagan pausadamente, sen présas, e de forma organizada, baixo unha mesma representación e defensa, a fin de evitar custos engadidos.

Neste sentido, é conveniente manifestar que o procedemento penal non é, de ningún xeito, un procedemento áxil paira liquidar estafas colectivas, nin rápido nin eficaz paira liquidar a situación patrimonial dos afectados, posto que os bens intervidos quedan a disposición da xustiza e vinculados ao procedemento xudicial, até dilucidar, no seu caso, responsabilidades diversas respecto dos directivos das empresas intervidas.

A inmovilización deste patrimonio colectivo leva perdas económicas continuadas paira os investidores afectados, cuxo patrimonio, moito ou pouco, queda retido xudicialmente a resúltalas da decisión xudicial última. Segundo José María Fernández Seijó, Maxistrado do Xulgado do Mercantil número 3 de Barcelona, nada impediría a apertura correlativa dun proceso concursal por quebra contra as sociedades imputadas, que poderían instar tanto as sociedades afectadas como os acredores. Este procedemento permitiría a distribución entre os afectados do patrimonio localizable, tras un período de administración do patrimonio afectado ao concurso, a cuxo órgano podería incorporarse un representante por parte dos acredores afectados, e sen ter que esperar a resúltalas do procedemento penal, moito máis eficaz paira dilucidar responsabilidades penais que paira amparar os dereitos dos múltiples afectados.

Todo iso, sen prexuízo da adopción de medidas paliativas por parte da Administración en casos como o acontecido ou de posibles accións contra a administración competente por parte do prexudicados si consideran que poida existir algún tipo de responsabilidade por acción ou omisión na prestación do servizo público de supervisión, control ou mesmo lexislativo. Non cabe dúbida de que puidese darse o caso de que as empresas querelladas aproveitáronse de espazos legais de impunidade paira levar presuntamente a cabo as súas accións, dándollas de comercializadoras de selos, cando en realidade actuaban como verdadeiras entidades financeiras. Una apreciación que non se lle escapa ao Ministerio Fiscal, cando considera que as obrigacións legais impostas pola Lei de 2003 mostráronse insuficientes paira a verdadeira dimensión e natureza dun negocio que por encima da súa calculada formalidad, refire, cualifica de “financeiro” pola certeza da revalorización pactada, cuxa contía queda supeditada exclusivamente ao tempo de duración do contrato e a unha porcentaxe anual sobre o capital.

Nalgunhas ocasións a xustiza tivo ocasión de pronunciarse sobre presuntas estafas criminais que ao final, e polas súas características especiais, resultaron ser simples incumprimentos contractuais, a dilucidar mediante un procedemento civil, por considerar que faltaba un elemento esencial, o engano suficiente paira determinar a disposición patrimonial a favor de terceiros.

Así o entendeu a Audiencia Provincial de Barcelona con respecto a un asunto axuizado no 2004, no que os maxistrados que a compuñan determinaron que non existía engano bastante naquela persoa que cunha dilixencia media na administración do patrimonio non debe deixarse levar por un interese excesivamente alto que na práctica habitual non existe. É máis, considera o Tribunal que o que debía producirlle é “desconfianza, pensamento de perda, de aproveitamento, e non o contrario, desprendemento absoluto e progresivo.”

O asunto en cuestión érao con respecto a investimentos inmobiliarios no sur de Francia, a aparencia de seriedade do negocio e o cobro das primeiras mensualidades vencidas dos primeiros préstamos cun alto interese, o do 30 %. Neste sentido, a sentenza lembra que como é sabido, e así o referendan devanditos populares, “que bicocas ou milagres económicos, a nivel de cidadanía, non existen, e que ninguén retribuye catro veces o que toma.” E que a oferta desorbitada, extraordinaria, o que lle inspira a calquera pai de familia con dilixencia media é desconfianza; e si concorre un episodio de vontade alta de enriquecemento rápido e elevado pódese seguir naquela tentación, pero sempre sen eliminar o risco e a ventura.

E é que no caso concreto, a xustiza considerou que o elevado tipo de interese pactado é de seu elocuente sobre o perigo que pode correrse. Non descoñece o tribunal que o afán de lucro por unha vía moi vantaxosa pode precipitar ás persoas a caer nela, pero iso non determina a concorrencia de engano suficiente paira considerar delituosa a acción do ofertante. Todo un aviso paira investidores que esperan altas e rápidas rendibilidades.