Estudar e traballar ao mesmo tempo

Do consabido “estudas ou traballas?”, ao cada vez máis recorrente “estudas e traballas”. As primeiras décadas da vida ocúpanse, en xeral, compaxinando formación e lecer. Pero hai quen a esa carga horaria suman, ademais, a xornada dun posto de traballo. A escaseza de bolsas, a limitada oferta de horarios en formación presencial e a rixidez das empresas conduce á maioría destes estudantes a receitas alternativas como a educación a distancia, as reducións de xornada ou a elixir quendas como o nocturno.

Traballar e estudar ao mesmo tempo non é a tendencia máis estendida, pero hai moitas persoas que ven abocadas a afrontar a súa formación deste xeito. Motivos? Son moi diversos. Moitos, vinculados á falta de recursos con que facer fronte a matrícula e curso académico; outros, ligados á imposibilidade de abandonar un posto de traballo, baixo pretextos económicos, formativos ou familiares. As menos das veces por desconfianza, ao entender que a etapa estudantil preséntase como una vía morta, con poucas saídas laborais. Tendencia dominante no pasado, a comunidade de estudantes-traballadores é máis ben escasa. Ao contrario que na España de mediados do pasado século, nesta nova era son poucos quen cargan con ambas as tarefas. Os tempos cambiaron e quen máis, quen menos está en disposición de custearse una carreira. No entanto, a medida que o acceso á universidade democratízase, tamén aumentan as dificultades paira compaxinar estudo e emprego.

Si conciliar a vida laboral coa persoal é xa una sorte de función trapecista, sumarlle ademais horas de estudo acaba converténdoa nunha proba de pértega ao máis puro estilo olímpico. Superala con éxito esixe solucións adaptadas, así como una forte vontade e disciplina por parte do estudante.

No seu artigo 44, a Lei Orgánica de Universidades recoñece o dereito dos estudantes a recibir “una atención académica que permita facer compatibles os seus estudos coa actividade laboral”. Con todo, Administración e universidades aínda pon trabas para que isto sexa así. A escaseza de bolsas, a limitada oferta de horarios en formación presencial e a rixidez das empresas conducen a receitas alternativas como a educación a distancia, as reducións de xornada ou quendas como o nocturno. E paira sacar adiante esta ardua tarefa precísase, por encima de todo, esforzo tanto do estudante, como da súa contorna, a comunidade educativa, e a Administración.

A oferta de horarios escolares en quenda de tarde-noite permite a moitas persoas con inquietudes intelectuais finalizar os estudos que abandonaron na súa adolescencia ou mocidade sen ter que renunciar a un posto de traballo. Así o asegura Elisa De Deus, xefa de estudos desa quenda no Instituto Cisneros, no que un 85% dos seus alumnos traballa. En concreto, 250 persoas maiores de 16 anos compensan o pouco tempo libre que lles deixan as súas xornadas laborais “roubándolle tempo ao fin de semana”.

Un estudo da Universidade de Alcalá de Henares destaca que os universitarios que compaxinan a carreira cun traballo son os que menos asisten a clase e os que peores resultados obteñen. Estes estudantes dependen case exclusivamente dos apuntamentos, comprensión e flexibilidade dos profesores que queiran atendelos fose da aula. Paira non fracasar matricúlanse de moi poucas materias por curso, porque o abanico de horarios na universidade é limitado, máis se se cursan carreiras técnicas que requiren realizar prácticas ou laboratorios. Paira una persoa traballadora, este constreñido mundo de horarios representa un estrangulador escollo, por iso son moitas as que optan por matricularse na Universidade a Distancia.

Con 30 anos de historia ás súas costas e albergando ao maior colexio de estudantes de España (180.000), a UNED enarbora “o principio de igualdade de oportunidades no acceso ao ensino”, explica José Rafael Guillamón, vicerreitor de Estudantes e Desenvolvemento Académico. E iso tradúcese nunha metodoloxía baseada na aprendizaxe a distancia e nas necesidades particulares do alumno. A esta pioneira universidade sumáronse, co paso dos anos, outras institucións como a Universidade Oberta de Catalunya (UOC) e a súa Institut Obert, paira estudos de Secundaria. Hoxe en día, neste centro, grazas ás tecnoloxías da información, é posible cursar a distancia case calquera programa, e segundo datos do Instituto Nacional de Estatística, uno de cada catro traballadores elixe esa modalidade paira formarse.

Na UOC son os estudantes quen constrúen o seu itinerario universitario elixindo o tempo e modo en que cursalo. As tecnoloxías da información, una ferramenta na que esta universidade se considera punteira, facilítano. Pero o que de verdade garante o éxito é a mellor fórmula paira conseguilo: “elevadas doses de disciplina e rigor”, resalta Carles Rocadembosch, director de comunidade da UOC, quen recalca que a comprensión da contorna familiar e profesional da persoa que estuda e traballa é clave. E coñece ben o tema: o 93% do seu alumnado traballa máis de 30 horas semanais.

Cando a esixencia formativa é moi elevada, os contratos a tempo parcial funcionan como bo parche. Paira acceder a eles, a contorna e as redes de amigos desempeñan un importante papel, ademais da intermediación das empresas de traballo temporal, que poden ser un interesante aliado. Estas ofrecen horas soltas en fin de semana, suplencias de verán e outras fórmulas acomodables ás esixencias do curso académico.

Hai dous grandes grupos de candidatos que buscan traballo compatible cos seus estudos, como indica Alberto Gavilán, responsable dunha das máis recoñecidas empresas de traballo temporal: quen reclaman un emprego “do que sexa”, en sectores como a hostalaría, o comercio ou o telemarketing, e quen buscan un posto que complemente con experiencia a súa formación. Un caso típico, segundo sinala, é o dos estudantes de económicas, empresariais e carreiras afíns, que se ofrecen paira facer substitucións ou traballar como caixeiros en entidades financeiras. Con substitucións deste tipo durante os veráns, algúns estudantes custéanse despois estudos de posgrao aos que non poderían acceder doutro xeito.

A pesar da dedicación e constancia con que encaran as súas intensas xornadas, as persoas que traballan e estudan á vez senten desamparadas pola Administración, xa que se consideran antes traballadores que estudantes, e o primeiro anula o segundo, o que dá como resultado que, se se traballa, non se ten dereito a bolsa. Dun tempo para acó, con todo, as administracións parecen empezar a comprender a problemática, e algunhas delas xa planean solucións. A nova Lei de Educación catalá, por exemplo, prevé bolsas compensatorias paira as rendas máis baixas e outras que beneficien aos mellores estudantes paira incentivar o mérito académico, con independencia da súa situación laboral.

Non é o caso dos bolseiros. Paira estes, traballar constitúe una etapa imprescindible da súa formación, en moitos casos obrigatoria. No entanto, esa esixencia tamén converteu a estas persoas en carne de canón da precariedade, con horarios e soldos imposibles, e sen dereitos. Presas da picaresca empresarial. Coa aprobación do Estatuto do Bolseiro en 2006, logrouse un gran éxito en materia fiscal: ver recoñecida esta actividade no esquema de cotización da Seguridade Social. Os estudantes que realizan un período de prácticas empezan a cotizar, e as bolsas postdoctorales transfórmanse en contrato laboral con cotización pola retribución real recibida, incluído o desemprego.