Parellas de feito e herdanzas

As barreiras xurídicas coas que se atopan as coñecidas ‘unións de feito’ aínda son moitas. Con todo, e a pesar de que o matrimonio continua sendo a forma de unión predominante na nosa sociedade, os cambios aos que se viu sometida esta unión nos últimos cincuenta anos obrigou ás autoridades públicas a exporse a posibilidade de aceptar outro tipo de convivencia que non está nin regulada nin prohibida en dereito, simplemente é ajurídica.

Comunidades autónomas como Andalucía, Canarias, Madrid, Valencia, Baleares, Asturias, País Vasco e Estremadura xa contan cunha lei que regula a eficacia xurídica das parellas de feito e senta as bases paira un camiño que se prevé longo, pero máis despexado.

O réxime económico das parellas de feito e, sobre todo o tema hereditario é, sen dúbida, un dos aspectos que máis preocupa ás persoas que se atopan nesta situación. O principio xeral opta pola liberdade de pactos, a condición de que non atente contra o dereito de ningunha das partes. É a propia parella quen pode e debe estipular o réxime de convivencia que máis se adecue á súa situación. Tal e como explica a avogada Nuria Chamorro, experta en dereito de familia, “os problemas legais que se expoñen ás parellas de feito, polo que aos membros da mesma refírese, sexan homosexuais ou heterosexuais, só se resolven si a parella cando se constitúe senta unhas bases legais da súa concreta regulación”. É dicir, só os membros dunha parella de feito terán os mesmos dereitos que un matrimonio se eles mesmos regúlanos en sentido expreso.

Paira iso, deben inscribirse no Rexistro de Parellas de feito da comunidade na que viven e sería aconsellable que asinasen ante notario o que podería denominarse un convenio de participación en unión de vida e de bens, a fin de deixar constancia de cal é o réxime económico polo que pretenden que se regule a súa unión. “Deben expresar si é vontade dos convivientes que as ganancias obtidas por calquera deles repártanse entre ambos en diante, en razón da convivencia que os une ou, pola contra, deixar constancia que pretenden una separación absoluta de bens ou un réxime de participación nas ganancias do outro membro”, explica Chamorro.

Este documento será fundamental si ao falecemento dun dos membros, o outro desexa converterse en herdeiro. Nel debe constar a data de inicio da convivencia, o réxime económico polo que se vai a rexer a unión, as normas que se van a aplicar, en que casos vaise a extinguir, como se vai a liquidar, os poderes de disposición e como se van a pagar os gastos derivados da convivencia.

Na actualidade e ao amparo do Código Civil que rexe o dereito común, as parellas de feito non teñen dereitos sucesorios por lei. “É dicir, se eu vivo en parella e teño fillos, os únicos herdeiros serán os fillos e non hai usufructo a favor da parella; si vivo en parella e non teño fillos pero teño pais, os herdeiros legais serán os pais e non a parella” comentan desde o bufete Baldo&Calvete Avogados.

Para que os membros das parellas de feito teñan os mesmos dereitos que as unións matrimoniais, eles mesmos teñen que regulalo. “É imprescindible. Teñen que facer testamento a favor da súa parella se queren que herden os seus bens, pois en caso contrario non recibirán, nin herdarán nada por lei. Serán os descendentes ou ascendientes os herdeiros lexítimos dos bens do falecido”, asegura Nuria Chamorro.

Ademais das herdanzas, “a parella de feito atópase desprotexida no suposto de cesamento da convivencia porque non se contempla a posibilidade de ter dereito a pensión compensatoria, como ocorre coas parellas casadas. Tampouco teñen un réxime económico análogo ou equiparable ao da sociedade legal de gananciales, polo que resulta conveniente establecer pactos escritos sobre a forma de liquidar o patrimonio adquirido en común durante a convivencia”, explican desde UNAF, Unión de Asociacións Familiares.

Se as parellas de feito non elaboran testamento, o viúvo non herda nada, os fillos reciben o 100% da herdanza e no caso de que non haxa fillos, pero si pais, estes herdarán todos os bens. Ademais, se existe una vivenda común, os pais do cónxuxe falecido teñen dereito ao 50% da vivenda se esta era dos dous membros da parella, e ao 100% da mesma se pertencía ao seu fillo desaparecido.

Cataluña foi a primeira comunidade autónoma de España que lexislou sobre as unións estables de parella e, no caso das herdanzas, determinou que se non existe testamento, o “conviviente ten dereito á cuarta parte da herdanza con dedución dos bens e dereitos que o falecido atribuíulle na súa herdanza”, detalla Andreu Bilbao, avogado de DMG Avogados. En caso de existir testamento, a parella do falecido recibirá o que nel se estipule.

Por outra banda, a lexislación do País Vasco establece que as unións paramatrimoniales terán a mesma consideración en caso de falecemento dun dos membros que as parellas convencionais. É dicir, poderán pactar nun testamento que á morte dun dos seus integrantes, o outro poida conservar en usufructo a totalidade dos bens comúns e terán a posibilidade de dispor conxuntamente dos seus bens nun só instrumento, mediante o testamento mancomunado ou de irmandade, e nomearse recíprocamente comisario no testamento ou pacto sucesorio.

Na comunidade andaluza, no caso de que a parella non realice pacto algún, a lei establece que en caso de falecemento dun dos membros, o que sobreviva terá dereito, independentemente dos hereditarios que se atribúan, a residir na vivenda habitual durante o prazo dun ano.

Tiroteares, Valencia, Aragón, Navarra e Madrid son outras comunidades autónomas con leis específicas onde está vixente o réxime hereditario das parellas de feito. Noutras rexións, os dereitos e obrigacións son difusos e dificilmente predicibles, por iso é polo que se non existise testamento ou pacto sexan os tribunais os encargados de resolver os posibles conflitos que se produzan como consecuencia do falecemento dun dos integrantes da parella.

De acordo a un recente estudo elaborado polo Centro de Investigacións Sociolóxicas, o número de parellas de feito en España non deixou de aumentar desde o ano 1995.

Máis dun de cada dez adultos menores de cincuenta anos e con parella constitúe actualmente una unión de feito. En 2003, o 14,2 % dos homes e o 11,2 % das mulleres de entre 18 e 49 anos tiñan una convivencia en parellas de feito ou ‘more uxorio’. Si a estes datos engádese que o 69,4 % da poboación está a favor dunha lei de Parellas de feito e o 74,8% reclamen paira estas os mesmos dereitos e obrigacións que un matrimonio tradicional, é normal que nos últimos anos constituíronse máis de 200 rexistros, no que as parellas de feito poidan dar fe da súa unión.

“Nestes momentos, o que una parella inscríbase no Rexistro de Parellas de feito é un requisito máis paira formalizar a súa unión, pero seguramente terminará sendo un requisito paira a adquisición dalgún dereito como á hora de alugar una vivenda, por exemplo,” explica a avogada Nuria Chamorro.

Os requisitos imprescindibles paira inscribirse nun rexistro como parella de feito son:

• Ser maior de idade ou estar emancipado/a.
• Non ter relación de parentesco co outro membro da parella.
• Non formar unión de feito con outra parella.
• Ser solteiro/a, viúvo/a, divorciado/a, obter a nulidade matrimonial ou estar separados xudicialmente en caso de ter unións anteriores.
• Non estar inscrito/a en o rexistro doutra Comunidade Autónoma.
• Nas comunidades de Navarra, Madrid, Asturias, Andalucía, Estremadura, Canarias, Navarra e Aragón é imprescindible xustificar con testemuñas a convivencia previa en parella por un período de tempo mínimo dun ano.
• No País Vasco, Tiroteares e Valencia non é necesario acreditar ese tempo de vida en común.

A documentación necesaria paira realizar este trámite de rexistro é:

• Documento Nacional de Identidade, tanto da parella como das testemuñas, no caso de que sexan necesarios.
• Certificado do estado civil dos membros que van constituír a parella.
• Certificado de empadroamento.

Grazas a este rexistro, as unións de convivencia non matrimoniais obteñen da Administración local de cada comunidade os mesmos dereitos que un matrimonio convencional en temas como o acceso a vivendas públicas, a adopción, excedencia voluntaria, pensión de viuvez ou as parellas casadas que traballen ao servizo da Administración autonómica. No entanto, “aínda existen moitas diferenzas entre un tipo e outro de unións”, sinalan desde a Organización de Consumidores e Usuarios, OCU. Feito que tamén corroboran desde UNAF, quen engaden que “as parellas de feito homosexuais sofren aínda máis discriminación que as parellas de feito heterosexuais”.

O tratamento fiscal e sanitario dunhas e outras parellas é quizá a maior diferenza entre ambas, e é que paira Facenda e a Seguridade Social “non é o mesmo ser una parella de feito que estar casados: cada una destas opcións conta con vantaxes e inconvenientes, pero o trato non é equiparable”, explica a OCU.

Segundo detallan desde esta organización de consumidores, os temas que máis preocupan ás persoas que conviven sen ser matrimonio son:

Declaración da renda:

Nunha parella sen fillos e na que só uno dos dous ten un traballo remunerado, o matrimonio conta con vantaxe posto que “pode optar pola tributación conxunta, pois así lle aplicarán una redución xeral maior”. As parellas de feito “a pesar da convivencia e, aínda que estean inscritos como parella, ao non estar casados non poden presentar declaración conxunta”, explica a OCU.

Imposto de sucesións:

-Nestes casos a lei prexudica aos que non están casados e a diferenza entre o que deben pagar uns e outros pode “ser moi grande”. Só en Cataluña reformouse a lei e equipárase o trato en ambos os casos.

Asistencia Sanitaria:

-Neste suposto, a situación, aínda que con excepcións, é máis equilibrada que nos casos anteriores posto que “en España é un servizo practicamente universal”.

Adopción:

• Os matrimonios teñen dereito absoluto paira acoller e adoptar nenos.
• As parellas de feito en teoría tamén, pero na práctica resulta máis complicado. Nalgunhas comunidades como Navarra ou o País Vasco teñen dereito tanto a adoptar como acoller. Noutras como Estremadura, Andalucía ou Asturias só poden acoller (atender temporalmente e por un período de tempo determinado a un menor no fogar) e, nos casos de Cataluña, Aragón, Valencia, Tiroteares, Madrid ou Canarias, non teñen opción a ningunha das dúas posibilidades.

Traballo:

• As parellas que optan polo matrimonio teñen 15 días de vacacións, así como permisos por traslado de domicilio.
• Convivir con outra persoa non dá lugar a ter dereito a quince días de vacacións.