Tal como afirma o preámbulo da Lei Orgánica de Educación (LOE 2006), “a adecuada resposta educativa a todos os alumnos concíbese a partir do principio de inclusión”. Un colexio inclusivo non centra o seu esforzo en proporcionar apoios ao alumnado con algunha necesidade específica, senón en buscar e eliminar as barreiras que impiden que estes estudantes non aprendan. A inclusión “afecta a todo o centro e a todos os estudantes e é beneficiosa para todos eles”. Así o manifesta Francisca González Gil, profesora do departamento de Didáctica, Organización e Métodos de Investigación da Facultade de Educación da Universidade de Salamanca. Na actualidade, González ocupa a secretaría do Instituto Universitario de Integración na Comunidade (INICO), desde onde traballa en liñas de investigación de vangarda relacionadas coas políticas educativas inclusivas.
A filosofía que había detrás da integración era moi boa, pero con esta política non se logrou o acceso á educación para todos, entendida en igualdade de dereitos e igualdade de oportunidades. Coa integración abríronse as portas ao alumnado con necesidades especiais, que pasaba moitas horas fóra de clase, na aula de apoio. Isto é algo que se tenta evitar desde a inclusión. A idea é que os apoios se proporcionen dentro da aula, de modo que non só recíbaos o alumno etiquetaxe con necesidades, senón que todos os integrantes da clase, estudantes e profesores, benefíciense deles.
“A educación inclusiva supón que todos os estudantes participan e todos teñen dereito”Efectivamente, afecta a todo o centro e a todos os estudantes. Xa non se debe falar de alumnos de integración, porque a educación inclusiva supón que todos os estudantes participan e todos teñen dereito. Non consiste en medidas específicas ou apoios a un alumno concreto porque ten discapacidade, algunha necesidade específica ou procede doutro país. É unha filosofía de traballo da que se benefician todos.
Hai un cambio substancial. Desde a inclusión exponse un salto do concepto de necesidades educativas especiais ao de barreiras para a presenza, o xogo, a aprendizaxe e a participación. Cando se fala de alumno con necesidades, cárgase sobre el a responsabilidade de ser diferente e xustifícase con iso que non aprenda ou que teña que recibir unha atención distinta. Con todo, coa inclusión, hai que exporse que barreiras hai no centro, que impiden que todos os alumnos participen e comuníquense, que ocorre para que este alumno non aprenda. Non hai que centrar o discurso nas características do estudante, senón nas do centro.
“En calquera elemento do centro ou da política educativa que leve a cabo pode haber unha barreira”Van máis aló das arquitectónicas. Son barreiras en canto á metodoloxía que se utiliza na clase, a maneira de acoller aos alumnos no centro, a toma de decisións ou o grao de participación ou implicación dos membros da comunidade educativa. En calquera elemento do centro ou da política educativa que leve a cabo pode haber unha barreira que impida que un alumno participe e aprenda.
Hai centros que xa traballan nesta liña e hai experiencias no noso país que demostran que a educación inclusiva funciona. Son colexios que colocan aos seus alumnos nos primeiros postos de selectividade e demostran así que o feito de que haxa alumnos con características diversas non significa que o nivel é menor ou que os estudantes aprendan menos. Pero falta moito por facer. Noutros centros aínda custa moito xerar o cambio, en moitos casos, porque cren que xa favorecen a inclusión.
Apostar pola inclusión supón que os centros tomen a decisión de querer transformarse e que analicen ata que punto son inclusivos. Non se cambia da noite para a mañá, é un proceso gradual. Hai que analizar o centro, cales son os elementos nos que se falla e establecer as prioridades para empezar a xerar cambios aos poucos.
“Para a inclusión non se require persoal extra, pódese facer co propio do centro”Fan falta recursos, pero non hai que utilizar isto como escusa. A miúdo, a idea que persiste nos centros é que para levar a cabo a inclusión necesítanse máis recursos humanos, pero non se require persoal extra, pódese facer co propio do centro. Igual hai que cambiar a metodoloxía ou modificar a organización. É certo que, en ocasións, os docentes están sobrecargados e non teñen tempo para sentar a analizar e tomar decisións. Neste caso, o centro debe facilitar tempos e espazos para que os profesores poidan traballar, reflexionar e formarse na súa propia experiencia.
Se leva a un alumno con necesidades específicas á aula de apoio, os seus compañeiros, mentres tanto, traballan outros contidos curriculares que el perde, de modo que cando volve á aula rexistra máis necesidades. Funcionaría mellor cambiar a metodoloxía por outra que teña en conta a eses alumnos, pero da cal se beneficien todos.
Unha das estratexias metodolóxicas na educación inclusiva son os grupos interactivos. Hai que expor actividades ou exercicios para resolver en grupo e só supéranse se todos os integrantes chegan á solución de modo comprensivo. É beneficioso para todos. O alumno con necesidades pode, en moitos casos, entender mellor un problema se llo explica un compañeiro, que se o fai o profesor. Ademais, para quen carece de necesidades específicas supón un bo proceso de aprendizaxe, porque poder explicarllo a outro é unha forma de asegurarse de que o aprendeu. Desta forma, os alumnos son fonte de apoio entre eles
“A mellor forma de abordar a formación en inclusión é desde o propio centro”Creo que é insuficiente, o problema é que non todo o mundo cre na inclusión e entón non se considera unha prioridade. Nos actuais graos de mestre, salvo na mención denominada “educación especial” -e é un atraso que se chame así-, só hai unha materia no programa que aborda a atención á diversidade. En canto á formación permanente, a mellor forma de abordar a inclusión é desde o propio centro, expor unha formación específica para os docentes, en función das necesidades que se detecten nel.
A educación inclusiva susténtase en tres alicerces: a política, a práctica e a cultura do centro. Os retos son, por tanto, que as administracións educativas implíquense, aposten pola inclusión e dean coherencia ao establecido na lei educativa e que os centros se poñan en movemento e inicien procesos de cambio e transformación cara á práctica inclusiva neles.
