Gabriela Ossenbach é catedrática de Historia da Educación da UNED e directora do Centro de Investigación de Manuais Escolares (MANES), cuxa labor desde 1992 se focaliza na recuperación e investigación dun importante patrimonio bibliográfico: os libros de texto escolares editados en España, Portugal e América Latina durante o período 1808-1990. ‘O tesouro das Escolas’, ‘Lectura útil e agradable para a nenez’ ou ‘Nocións de urbanidade para as nenas’ son algúns manuais que forman parte xa da historia educativa do noso país. Son obras que marcaron unha época e un modo de ensinar e aprender, definido polas correntes culturais e ideolóxicas que predominaban en distintos momentos da historia contemporánea e que, nalgúns casos, “eran os únicos libros que entraban nunha casa”, afirma Ossenbach.
Temos dous obxectivos. O principal é a investigación acerca dos manuais escolares dos séculos XIX e XX porque son unha fonte de información moi importante para entender que se ensinaba nas escolas e coñecer a cultura educativa. Son a “caixa negra”, xa que recollen que sucedía dentro no ámbito escolar. A outra parte importante do proxecto é a recuperación do fondo bibliográfico.
“O traballo de recompilación non foi fácil porque os manuais escolares non se gardaron ou catalogado nas bibliotecas igual que outros libros”O traballo non foi fácil, xa que a procura foi moi diversa e, en ocasións, unha verdadeira odisea. As vías habituais non deron resultado porque os manuais de texto non se gardaron ou catalogado nas bibliotecas igual que outros libros. Tivemos que acudir a miúdo a coleccionistas particulares, rastros, mercadillos ou anticuarios.
É curioso, pero non é así. Cústanos máis traballo atopar libros da década do oitenta ou noventa do século XX. Nesa etapa, os manuais comezan a ser distintos en cada comunidade autónoma e hai un mosaico bibliográfico moi difícil de abarcar, posto que ademais eses libros foron moi volátiles e cambiaron con moita frecuencia. Con todo, en períodos anteriores, a vixencia dos manuais era moi longa. Detectamos libros cuxa primeira edición corresponde a finais do século XIX, pero aínda se reeditaban 30 ou 35 anos despois.
A utilización masiva dos manuais escolares relaciónase coa implantación de sistemas educativos nacionais a partir do século XIX. Nun principio, dada a precariedade do sistema escolar en España, sobre todo no ámbito rural, os libros estaban na escola a disposición do mestre. Ata inicios do século XX, non se empezou a difundir o uso dos manuais como o entendemos hoxe en día: un libro para cada neno.
“Nalgúns casos, o manual escolar era o único libro que entraba nunha casa”Nalgúns casos, o manual escolar era o único libro que entraba nunha casa e tiña, por tanto, un efecto maior que na escola. Era un referente para todos os membros do fogar.
O libro de texto aseméllase cada vez máis a unha páxina web, xa que conta con moitas imaxes e pouco texto. Ten unha estrutura moi fragmentada, na que os contidos son como pílulas sobre as que o alumno pode saltar sen seguir unha secuencia. O neno xa non ten que ler tres ou catro páxinas seguidas.
O alumno non utiliza determinadas capacidades ou actividades, como resumir ou estruturar mentalmente os textos. A información está tan condensada, que o estudante só debe aprendela. O tráxico desta situación é que se perden habilidades instrumentais básicas, a capacidade de comprensión lectora ou a destreza para desentrañar e entender textos máis amplos.
“O libro escolar é tan atractivo e ten tantos recursos didácticos, que ás veces o mestre non ten que achegar nada”Hoxe en día, o libro escolar é tan atractivo e ten tantos recursos didácticos, que en ocasións o mestre non ten que achegar nada. Isto provoca que se involucre menos na escola e déixese levar polo que ditan os manuais como único recurso. A paradigma dun bo mestre debería ser o de quen non se cingue ao libro de texto, utiliza metodoloxías activas e achega máis na aula, non o docente pasivo que non se molesta en ampliar a formación dos seus alumnos.
Os cambios máis evidentes aprécianse, sobre todo, a partir do primeiro terzo do século XX, cando se comezan a usar as denominadas metodoloxías activas. Os manuais de texto pasan de ser libros que tan só recollían contidos para que os nenos aprendésenos de memoria, a contar con exercicios, preguntas, respostas e imaxes para traballar eses contidos.
“A biblioteca conta na actualidade con preto de 6.000 volumes”A biblioteca situada na sede da UNED conta con preto de 6.000 volumes a disposición dos investigadores. Por outra banda, a biblioteca virtual, á que pode acceder calquera visitante desde a nosa páxina web, dispón dos fondos que se dixitalizaron ata agora. Case sempre son capítulos ou fragmentos de libros, xa que as restricións dos dereitos de autor en España limítannos esta actividade.
Para o estudante resultarían libros moi pouco atractivos, sen ilustracións, con moito texto, poucos recursos didácticos e moi cargados de contidos morais. O mestre, pola súa banda, enfrontaríase a un manual pensado para unha aprendizaxe moi memorístico. Un bo profesor, con ese libro, tería que prescindir del e buscar outras experiencias didácticas que lle permitisen unha clase máis dinámica.
Os esforzos de investigadores como os de MANES e iniciativas doutras administracións e organizacións facilitaron o acceso a unha ampla referencia bibliográfica, nalgúns casos dixitalizada, de manuais escolares.
