Mal comportamento infantil

A maior parte dos comportamentos infantís son apresos. Ao nacer, o neno descoñece as normas e as pautas de conduta que se consideran adecuadas, polo que busca as súas propios modelos e aprende deles. Considérase que o comportamento é malo cando, por defecto ou exceso, non se adapta ao que se entende por ‘normal’. Neste sentido, o doutor Jordi Sasot, médico especialista en psiquiatría e pediatría infanto-xuvenil e coordinador da Unidade de Padiopsiquiatría da Clínica Teknon de Barcelona, asegura que son moitos os pais que acoden á consulta e fan a mesma pregunta: Por que o meu fillo compórtase así? “A resposta está clara: teñen que cortar o problema de raíz e marcar unhas normas desde que os fillos son pequenos, menores de catro anos, e en pequenas cousas”, explica.

Una vez que o neno realiza un acto, repetirao ou non en función do efecto que produza na súa contorna, polo que os pais deben atopar o equilibrio entre permisividad e autoridade. No entanto, segundo afirma Sasot, “cada problema debe ser estudado de maneira individual paira descubrir a súa orixe, que pode ser educativo, con problemas de comportamento, ou biolóxico, con trastornos de conduta”. No segundo caso, relacionado con cerca do 40% dos nenos hiperactivos, cabe a posibilidade de que o pequeno necesite tratamento farmacolóxico, porque a súa mala conduta responde a “condicionantes” cos que naceu. Trátase de nenos con condutas negativistas e desafiantes cara aos seus pais, que carecen de control dos seus impulsos e que, “cando cometen un erro, gustaríalles resolvelo pero non poden”, puntualiza Sasot.

Doutra banda, atópanse os “falsos nenos con trastornos”, cuxos problemas de comportamento teñen orixe a miúdo na sobreprotección dos pais, “que resolven os problemas que o neno ten que resolver por el mesmo”. “Si aos nenos menores de tres anos danlles para comer os pais, permítenlles ir á cama cando queren e resólvenlles todos os problemas, non se lles educa na capacidade de frustración e os nenos non toleran un ‘non’. Este non é o camiño correcto”, advirte o doutor Sasot. Non se pode ser tan autoritario que o neno senta que os seus pais non lle queren, nin tan permisivo que acabe facendo sempre o que quere. Desde a Asociación Mundial de Educadores Infantís lembran que a permisividad “produce falta de control interno” e recoñecen que a autoridade e firmeza ben exercida permite aos nenos alcanzar una “progresiva madurez e responsabilidade”.

Se non se dá ese equilibrio, prodúcese o que Elena Roger, pedagoga do Gabinete Pedagóxico Solohijos.com denomina ‘loita de poder’: “Os pais repiten, lembran o que deben facer os seus fillos, pero con resultados negativos. Logo negocian, razoan e sermonean sen éxito. Canto máis repiten, máis se enfadan, até acabar en berros e ameazas, mesmo en insultos e labazadas. Cando xa non poden máis, explotan dicindo cousas das que logo se arrepentirán e infrinxindo castigos desproporcionados que nada conseguen mellorar. Estas rutinas poden converterse co tempo en patróns destrutivos de comunicación, relación familiar e resolución de problemas, en hábitos familiares que se consideran como a maneira normal de convivir en casa”. Ao seu entender, os fillos desafían aos seus pais cando non senten satisfeitas as súas necesidades e buscan poder. “Ás veces ponnos a proba paira mostrarnos que cambiaron e que as normas, por tanto, tamén han de cambiar -engade-. Nos desafían continuamente, provócannos e moitos deles manipúlannos até levarnos ao seu terreo e, entón, gañan a batalla”. Os nenos gañan cando os maiores perden o control da situación e a disputa convértese nunha verdadeira batalla por conquistar ou manter o poder.

Paira mostrar descontento co comportamento dos seus fillos, algúns pais recorren aos castigos, que poden ser físicos. Con todo, paira Jordi Sasot, “recorrer á labazada é un erro gravísimo que cometen os pais porque -asevera- si os pais saben educar, nunca van ter que levantar a man ao fillo, e se o fan é porque algo fixeron mal”. Outros castigos poden ser os berros, as rifas ou os insultos, aos que os pais recorren porque o efecto inmediato é que os nenos deixan de facer os seus fechorías. “Pero sucede que o efecto dos castigos é momentáneo. Polo xeral, os pais que castigan aos seus fillos quéixanse de que o neno non aprende por máis que o castigan e que deben castigarlle unha e outra vez”, precisa o doutor Joan Romeu i Bes, especialista en neurología e psiquiatría da Clínica Quirón e profesor da Universidade Autónoma de Barcelona.

Segundo Romeu i Bes, “un castigo é un factor que permite que una conduta diminúa de frecuencia mentres se aplica o castigo, pero que, da mesma maneira, fai que a conduta indeseada aumente cando o castigo cesa”. Os inconvenientes, por tanto, desta situación son dúas: por unha banda, ao ter un efecto momentáneo, o neno repetirá a conduta castigada novamente, mentres que os pais, ao notar que o castigo fornece efecto no momento en que o aplican, tenden a castigar cada vez máis e con maior enerxía. Como consecuencia de todo isto, o neno non aprende a mellorar o seu comportamento senón a perfeccionar os seus travesuras para evitar o castigo, aos que aos poucos se fai insensible. Ademais, advirte Romeu “sexan ou non físicos os castigos, inducen un aumento da agresividade dos nenos”. “Dámoslles un exemplo de que ‘cando estamos enfadados con alguén, é bo ir contra el’, o cal provocará indubidables derivacións indesexables”, manifesta, paira engadir que castigos morais como a culpabilidade “poden facer tanto ou máis dano que un castigo físico, provocando una maior agresividade no neno”.

Pola súa banda, a Asociación Mundial de Educadores Infantís insiste tamén en que “en ningún caso o sistema de castigos debe aplicarse”, ben porque o seu efecto é temporal e a conduta volve repetirse, ou porque “o que o adulto considera desagradable paira o neno, en realidade non o é paira el e, no canto de consideralo un castigo, convértese nun reforzador, aumentando o comportamento desadaptado en intensidade e frecuencia”. Así mesmo, hai que coidar os comentarios que se transmiten ao neno, posto que cando o neno escoita expresións como ‘es un desordenado’ ou ‘es malo’, “lesiona gravemente a súa autoestima”.

O preferible é que os castigos sexan substituídos por técnicas de sanción, coas que o neno aprenderá as consecuencias dos seus actos, das que só el será protagonista. Se o pequeno non obedece as normas, debe aprender en por si a resolver os problemas porque ninguén os vai a resolver por el. “Se un adolescente deixa a roupa sucia no chan, os pais non poden recollela e levala á lavadora, senón ao caixón, pero sucia. Entón o adolescente recibirá as consecuencias dos seus actos cando queira porse una roupa limpa e vexa que non o está”, sinala Sasot. Na mesma liña, ao neno que non queira comer non llo poderá facer outra comida ata que non termine o que está no prato e, por suposto, está totalmente prohibido darlle para comer entre horas. E si non se quere ir durmir á hora que marcan os pais, é posible que elixan eles a hora, pero ao día seguinte deberán levantarse igualmente paira ir ao colexio ou facer as tarefas coma se deitáronse pronto.

O obxectivo dos pais é que os seus fillos aprendan novas pautas de comportamento para que, a longo prazo, varíen a súa conduta. Por este motivo, hai que buscar técnicas que consigan efectos a longo prazo, non momentáneos. “As políticas de recompensa son as técnicas que nos van a servir paira este obxectivo de conseguir efectos estables”, subliña Romeu i Bes. Estas políticas baséanse no feito de que as persoas tenden a realizar as cousas nas que achan una compensación e evitan as que lles supoñen un esforzo ou una dificultade que non vai ser compensada. No caso dos nenos, aprenderán e repetirán mellor os comportamentos cos que obteñan algún beneficio, aínda que hai que ter coidado coas recompensas e o modo en que se administran. Moitos pais asocian a idea de recompensa coa dun ben material. “Con todo -desvela Romeu-, as recompensas máis eficaces son as máis inmateriais: o eloxio, a atención, o afecto, a compañía, adoitan ser as máis económicas e rendibles”. Non se pode pretender, iso si, que a mesma recompensa sirva como tal en cada ocasión, aínda que a miúdo sirva para que o neno aumente a confianza nas súas posibilidades.

A pregunta é que se debe recompensar exactamente? Segundo Romeu, “débese examinar coidadosamente que se está recompensando e, paira iso, débese ver que é o que o neno considera que lle recompensan”. Pode ocorrer que os pais pensen que recompensan un acto e que o neno crea que o beneficio é por outro acto. Hai que dar atención, afecto e eloxios ante as condutas que interesa que o neno reproduza, “desde o momento en que o neno tenta actuar correctamente”. Tamén hai que ter en conta outros aspectos:

• Dan mellor resultado as recompensas que se aplican no mesmo momento en que se produce a acción que se quere recompensar, porque se se pospón córrese o risco de que o neno esqueza por que se lle premia.
• Non é necesario recompensar cada vez que o neno fai algo bo. É mellor recompensar de cando en vez cada dous ou tres veces, para que o neno non poida predicir cando se lle a premiar.

  “Hai que seguir o mesmo método psicolóxico das máquinas comecartos: non salguen moedas de premio cada vez, senón de cando en vez e sempre en forma imprevisible”, aconsella Joan Romeu. Cando os pais non atopan nos seus fillos condutas que compensar, como no caso dos nenos moi conflitivos, o máis acertado é establecer condutas alternativas e informarlle do pouco apropiada que é a conduta que tivo até ese momento. O obxectivo é que, sen exaltarse nin gritar, os pais inculquen aos seus fillos novas condutas. Una estratexia coa que, ademais de cambiar a conduta dos pequenos, estreitaranse lazos entre pais e fillos.