Paira que serve o informe PISA?

Puntuación de 481 en Lectura, 483 en Matemáticas e 488 en Ciencias. Estas son as medias obtidas polos estudantes españois nas tres competencias avaliadas en PISA 2009, uns valores que se achegan moito á media dos países integrantes da OCDE (entre 12 e 13 puntos por baixo).

Con todo, se se comparan cos resultados dos estados que ocupan os primeiros postos do ranking, as diferenzas son máis significativas. En todas as áreas de coñecemento analizadas, países como China, Corea do Sur, Finlandia ou Canadá, destacan polo seu alto rendemento. Até 117 puntos de diferenza márcanse entre a puntuación máis alta obtida por China en Matemáticas e o resultado de España.

En PISA 2009 detéctanse discrepancias entre o rendemento demostrado polos estudantes das 14 autonomías que ampliaron esta edición a mostra paira obter datos máis concluíntes (todas excepto Castela A Mancha, Estremadura e Valencia). Mentres as puntuacións de Andalucía, Murcia, Canarias, Tiroteares e Ceuta e Melilla sitúanse en todas as áreas por baixo da media española, o resto das comunidades avaliadas obteñen resultados máis elevados, en moitos casos, por encima da media da OCDE. A diferenza entre a comunidade con maior rendemento e a que alcanza menor puntuación chega nalgunhas áreas até 112 puntos.

Pero máis aló das comparacións entre países ou comunidades, os datos que máis poden achegar ás políticas educativas son os referidos á evolución nos resultados dos alumnos na competencia lectora desde a primeira avaliación PISA 2000, na que, do mesmo xeito que en 2009, esta foi a área principal de análise. O rendemento medio dos estudantes españois non variou de forma significativa neste período, no entanto, o resultado foi 12 puntos menor en 2009. Se se compara coa anterior edición PISA 2006, na que a Lectura se avaliou como competencia adicional, non como principal, o rendemento mellorou en 20 puntos. En canto á media da OCDE, entre PISA 2000 e 2009 rexistrouse un descenso de tan só 7 puntos. Algúns países como Perú (+43 puntos) ou Chile (+40 puntos) destacan pola súa boa evolución.

Como as mostras adicionais das comunidades autónomas non se empezaron a incorporar ao informe até o ano 2003, non é posible establecer una comparativa entre o período 2000-2009. Se se atende aos resultados das 10 comunidades que participaron na pasada edición 2006, pódese constatar una tendencia á alza nas puntuacións de Lectura en todos os casos. É destacable a evolución nesta competencia nalgunhas autonomías como Castela e León (+25 puntos) ou Cataluña (+21).

PISA é un Programa Internacional de Avaliación, iniciado en 1997 polos gobernos dos países membros da OCDE (Organización paira a Cooperación e o Desenvolvemento Económico), co obxectivo de supervisar o estado dos sistemas educativos nos distintos países avaliados. No ano 2000 participaron 32 países na avaliación, 41 en 2003, 57 en 2006 e, nesta última edición de 2009, a cifra elevouse a 65 (os 33 membros da OCDE, máis 32 países asociados).

O Programa, que ten una duración de 15 anos (2000-2015), consiste en avaliar cada tres a competencia dos estudantes de 15 anos en tres áreas cognitivas: Lectura, Ciencias e Matemáticas. Cada una das avaliacións céntrase nunha destas áreas, mentres que as outras dúas sométense a unha sondaxe menos exhaustiva. A avaliación PISA 2000 avaliou como competencia central a Lectura, PISA 2003 as Matemáticas e PISA 2006, as Ciencias.

En PISA 2009 péchase o primeiro ciclo e vólvese á Lectura como tema central do estudo. Esta estrutura permite que cada nove anos, que se considera un período apropiado paira analizar o impacto das políticas educativas introducidas por mor dos informes, póidase avaliar o progreso dos alumnos en cada una das áreas cognitivas nas que se centra a avaliación e que cada tres anos realícese unha análise de tendencias nas áreas restantes.

Os resultados de PISA exprésanse nunhas puntuacións nas distintas áreas, que dan lugar a establecer comparacións entre os sistemas educativos dos países participantes. Pero esta non é a finalidade, o obxectivo principal é proporcionar aos gobernos datos relevantes e fiables que lles permitan tomar decisións en materia de política educativa.

Isto é posible porque a avaliación non se centra tan só en obter os datos relativos ás competencias dos estudantes. Os resultados relaciónanse e analízanse coa información referida ao contexto socioeconómico e cultural dos centros educativos e dos alumnos e coas súas motivacións ao aprender, a percepción de si mesmos como aprendices e as súas estratexias de aprendizaxe. Deste xeito, pódense obter conclusións reveladoras de como interactúan estes factores e como inflúen no desenvolvemento das competencias dos estudantes, que permitan ás administracións, centros, profesores e familias, adoptar medidas paira mellorar a calidade da educación.

Na avaliación PISA 2009 participaron ao redor de 470.000 estudantes con idades comprendidas entre 15 anos e 3 meses e 16 anos e 2 meses, no momento de realizar o exame. Tómanse estas idades porque é cando na maioría dos países os estudantes terminan a educación obrigatoria e teñen que decidir si abandonan ou continúan os seus estudos. Esta idade permite obter una visión dos coñecementos e aptitudes que se acumularon ao longo dun período educativo máis ou menos de 10 anos, en función da idade de escolarización dos diferentes estados.

En España, realizaron PISA 2009 un total de 25.000 alumnos de 910 centros educativos, entre abril e maio do pasado ano, una cifra maior que outros anos, porque nesta última edición catorce comunidades ampliaron a súa mostra paira obter datos máis significativos dos seus alumnos. Tiroteares, Canarias, Madrid, Murcia e as cidades autónomas de Ceuta e Melilla son as comunidades que se sumaron en 2009 a esta alternativa, mentres que Castela-A Mancha, Estremadura e a Comunidade Valenciana son as únicas que non optaron por esta ampliación.

Como novidade nesta edición, seleccionouse tamén una submuestra de 2.300 alumnos de 170 centros para que fixesen a proba de lectura electrónica, ERA (Electronic Reading Assessment), que pretende ofrecer información comparada entre os resultados dos estudantes en comprensión lectora no formato tradicional de papel e no máis recente formato dixital. Os resultados desta proba, na que participaron 20 países, non se publicarán até xuño de 2011.

Por outra banda, o curso natural en que deberían estar os alumnos avaliados no noso país sería 4º de Educación Secundaria Obrigatoria (ESO), pero ao haber en España, igual que en Francia, Bélxica ou Portugal, un sistema de repetición de curso, os alumnos que se examinaron de PISA 2009 cursaban no momento de realizar o exame tanto 4º (64%), como 2º e 3º (36%) diso.

É significativo resaltar a diverxencia entre as puntuacións obtidas polos estudantes españois segundo o seu curso. Entre os alumnos de 2º e 4º diso hai una diferenza nos resultados en comprensión lectora de 147 puntos; os de 2º diso obtiveron 371 puntos, mentres que os de 4º diso alcanzaron 518, 25 puntos por encima da media da OCDE. Tamén se aprecia una variación importante (83 puntos) entre os alumnos que estaban en 3º diso (435 puntos) e os de 4ª diso. O resultado final da media de todos os alumnos en Lectura deu lugar a unha puntuación global de 481 puntos.

Como se pode medir por igual a competencia dos alumnos de 65 países con sistemas educativos tan diferentes entre si? A resposta está en que a avaliación non é un simple exame curricular paira avaliar os coñecementos, senón que se orienta á aplicación destes á vida diaria, é dicir, avalía que son capaces de facer os alumnos co apreso e analiza o seu grao de preparación paira a vida adulta. Deste xeito, en PISA non se fala de coñecementos nunha área, senón de competencias: competencia científica, competencia lectora e competencia matemática.

A partir destas competencias, os países participantes achegan distintas preguntas paira o exame, que revisa o Comité Organizador da Avaliación. As cuestións que superan esta primeira criba, utilízanse despois nunha proba piloto nos distintos países, que serve paira identificar as que poidan dar lugar a comportamentos estraños nos resultados. Ao final, selecciónanse paira a avaliación 13 modelos de cadernos pequenos, con catro bloques cada un, que inclúen as tres áreas de avaliación: Lectura, Matemáticas e Ciencia.

As preguntas baséanse nun texto, un gráfico ou una táboa que expoñen situacións da vida real e que serven de fío condutor paira a formulación das respostas, que poden ser simples (tipo test ou de elección múltiple) ou elaboradas, que requiren una redacción por parte do alumno. Cada caderno pequeno inclúe, ademais de preguntas novas da área principal de avaliación, una serie de preguntas de ancoraxe que fan posible a análise ao longo do tempo e observar a evolución dos resultados.

Dentro das unidades do exame PISA 2009 inclúense tamén una serie de cuestións paira analizar a motivación e interese do alumno pola lectura, cuxas respostas se asocian despois cos resultados. Os datos que se obtiveron son nalgúns casos significativos, xa que reflicten una forte asociación entre estes aspectos e o rendemento obtido na avaliación. En España, a diferenza de puntuación na escala de rendemento entre os estudantes que gozan máis coa lectura e os que afirman que non lles gusta ler é de 98 puntos.

PISA 2009 tamén recolle información sobre os recursos de lectura que usan os alumnos en clase e as estratexias que utilizan na súa aprendizaxe. Neste sentido, a relación destas variables co rendemento é así mesmo destacable. No noso país os datos revelan una diferenza de 70 puntos á alza naqueles estudantes que empregan con frecuencia as mellores estratexias paira comprender e lembrar o lido.

Paira resolver o caderno pequeno, os 35 alumnos que se presentan á proba en cada centro contan con dúas horas, pero ademais deben dedicar outra media hora a responder a un cuestionario contextual onde achegan información sobre a súa contorna familiar. Por outra banda, os directores dos colexios teñen que cumprimentar tamén un cuestionario de 20 minutos que recolle datos de contexto relativos ao centro escolar. Estes cuestionarios facilitan a análise dos resultados en función das características individuais de cada alumno e de cada centro, xa que está constatado que en moitos casos o rendemento está relacionado de forma directa co status social, económico e cultural das familias.

En España, a variable do nivel de estudos dos pais pode significar una diferenza de até 100 puntos na puntuación media do alumnado; a maior formación, maior puntuación. Do mesmo xeito, outro factor contextual como é o número de libros no fogar pode elevar o rendemento en comprensión lectora dun estudante até 125 puntos; canto máis extensa é a biblioteca de casa, mellores son os resultados.

Con todo, estes aspectos contextuales non son os únicos factores que poden explicar o rendemento, posto que PISA 2009 constata que tanto nos niveis socioeconómicos baixos, como nos altos, é posible apreciar diferenzas entre alumnos superiores a 400 puntos. Isto pon de manifesto que outras variables como o clima de traballo, o equipo docente, a organización das escolas ou o esforzo e traballo individual dos estudantes tamén son responsables directos dos seus resultados.

Paira facilitar a comprensión dos resultados de PISA, ao avaliar a competencia dos alumnos utilízase una escala de rendemento que oscila desde o nivel <1 ao nivel 6. Estes sete niveis están asociados a cada una das preguntas que integran a proba. En España, a puntuación final en Lectura dos alumnos destaca máis polo baixo porcentaxe de alumnos nos niveis superiores (5 e 6), un 3% fronte a un 8% de media da OCDE, que polo 20% de alumnos en niveis inferiores (<1 e 1), moi similar ao 19% da OCDE.