Poucas foron as voces docentes universitarias que se alzaron contra o Plan Bolonia.
Unha delas é a de Federico Fernández-Crehuet López, profesor da Universidade de Almería. Precisamente, a facultade onde este doutor en Leis é profesor titular de Filosofía do Dereito é a unha das escasas institucións en que as que o Plan se están implementado na actualidade. Adiantouse a 20l0, data última que se outorga as universidades españolas para aplicar a reforma.
Fernández-Crehuet admite que a súa postura, segundo el compartida por outros profesores universitarios de toda Europa -aínda que son poucos os que se atreven a manifestalo publicamente-, poida que chegar demasiado tarde, pero sente na obrigación de denunciar que Bolonia supón “unha renuncia institucionalizada: a morte dos grandes soños da educación e o encumbramiento da educación a medias”.
A Universidade necesitaba unha reforma substancial pero diferente a Bolonia. En realidade, o que vén facer este plan é confirmar a tendencia que leva producíndose desde os anos 60 nas universidades europeas, e en España algo máis tarde -coincidindo coas aperturas das universidades privadas-, que non é senón a privatización da universidade pública.
Trátase de facer unha Universidade moito máis barata para o gasto públicoEfectivamente. Trátase de facer unha Universidade moito máis barata para o gasto público. Ao cabo sairá caro, porque imos ter profesionais peor preparados e iso inevitablemente xera custos sociais.
Desde o punto de vista xurídico non é imparable, pero na práctica todo apunta a que o vai a ser. Non é imparable porque a Declaración de Bolonia está enmarcada no que se coñece como “soft law”, dereito brando. Non é unha directiva europea polo que os Estados non teñen obrigación xurídica de aplicala, con todo, moitos países fixérona súa e están á lexislar. De feito, en España está a reformarse a Lei de Universidades a través de decretos no canto de facerse cunha lei orgánica. Así que desde o punto de vista xurídico pode pórselle trabas, pero onde creo que é imparable é no ámbito sociolóxico e empírico. Salvo nalgunha universidade, os reitorados fixeron súa a reforma.
Recrea un modelo da Idade Media. Comecemos polo nome que toma a reforma, que non é accidental. Bolonia é a cidade na que foi fundada a primeira universidade de Europa, en 1088. Tratábase dunha facultade de dereito onde os xuristas de toda Europa acudían para mellorar a súa preparación. De volta aos seus países, o feito de acreditar título e estancia na Universidade permitíalles gañar moito máis diñeiro. Pero ademais, Bolonia baseábase nun mito, na existencia de “Ius commune”: que o Dereito Romano, caído o Imperio, era o que se aplicaba en todas as rexións cando en realidade se aplicaban de forma fragmentaria e as tradicións xurídicas eran particulares para cada Estado ou Reino. En definitiva: estamos a inspirarnos nunha universidade privada que formaba a elite nun suposto falso.
Os principios máis profundos que rexen a Declaración de Bolonia son de carácter económicoHai que cuestionarse antes por que a Declaración de Bolonia cre que existe unha cultura europea común. Igual que non existía na Idade Media, non existe agora. As culturas non son algo duro e consistente senón que teñen máis que ver cos fluídos, que se mesturan e interactúan, como apunta o sociólogo Zygmut Bauman. Pero os principios máis profundos que rexen o Plan de Bolonia son de carácter económico. Voume a valer dun exemplo para explicalo. Se eu teño unha lámpada, esa lámpada ten que funcionar en calquera país de Europa. Está homologada. Trátase de facer profesionais homologados para que poidan ser intercambiables en todo o mercado. Isto é a teoría, porque na práctica, Bolonia condúcenos a un programa fragmentado do saber: non se pode homoxeneizar o que non é homoxéneo.
Bolonia esixe un modelo de estudante que non traballe, un estudante a tempo completo que non pode facer ningunha actividade á marxe da Universidade. Obrígalle a destinar as 40 horas “profesionais” da semana á súa faceta de estudante. Non só acudindo a clase. Debe cumprimentar o seu tempo con seminarios, preparación de tarefas, estudos prácticos. Aquelas persoas que queiran ou estean obrigados a estudar mentres traballan, ou traballar mentres estudan non van poder facelo. Ademais, o novo sistema de créditos europeos computa as horas que o estudante debe dedicar ao estudo aínda que non ofrece un número de horas académicas igual, así que o estudante paga todo o montante da matrícula aínda que parte das horas de estudo téñallas que procurar el mesmo.
É un problema que agora está encima da mesa. O sistema de bolsas actual era relativamente bo. Máis exiguo que o doutros países europeos, pero cunha concepción de fondo perdido. Estas bolsas vanse a manter pero vaise a promocionar o sistema de bolsas-crédito, bolsas-préstamo, o que significa que o estudante ten que devolver o diñeiro que se lle prestou para pagar a matrícula. Esta fórmula ampárase de novo en homoxeneizar o sistema europeo, pero evidencia que se está producindo un desmantelamento do sistema social de dereito. Se o Estado aposta por unha educación libre non ten sentido que as persoas que exercen o dereito á educación pídaselles que devolvan o diñeiro.
A Universidade debe axudar a formar profesionais con capacidade crítica e de emancipación, e non reproducir pezas dun mecanismo de dominaciónA idea de que a Universidade forma persoas é unha idea moi romántica pero non é real. A Universidade está xa insere nun sistema de capitalismo de masas do que, desgraciadamente, non pode saír, pero si debe tentarse que cumpra coa obrigación de formar persoas útiles para a sociedade, que o profesorado comunique cos seus alumnos sen que esa relación responda a un contrato mercantil entre as partes. Trátase de axudar a formar profesionais con capacidade crítica e de emancipación, e non reproducir pezas dun mecanismo de dominación.
A liberdade de cátedra, como moitas outras liberdades, non existe máis aló do marco que a declara. É dicir, eu non podo ensinar nas miñas clases o que entendo que sería a miña materia, senón que a definición e os contidos están delimitados dentro dos plans de estudos e os materiais son aprobados polo Ministerio. Pero efectivamente, Bolonia afasta a liberdade de cátedra non xa do seu exercicio senón mesmo da súa definición ao non recoñecela senón, de novo, querer homogenizar o saber.
O binomio investigación e ensino, que é a razón dunha universidade, pérdeseTanto na forma de impartir o ensino, como na forma de definir a materia, como na investigación. Esta última é moi difícil de levar a cabo se te ves obrigado a realizar arduos esforzos en conseguir financiamento para un proxecto. En canto ao labor docente, a obrigación de ter que tabular constantemente os contidos, ter que reler a guía docente e que esta sexa compartida entre todos e que ademais sexa coincidente coas demais de Espazo Europeo…, se ademais tes que estar constantemente encima dun alumno que reclama permanentemente a túa presenza pois está obrigado a iso, o binomio investigación-ensino, que é a razón dunha universidade, pérdese.
Así o marca a norma, e isto está a derivar en relacións paternalitas propias dun sistema escolar. Un profesor universitario vai ser con Bolonia o máis parecido a un profesor de instituto, con todos os respectos para os compañeiros destas importantes institucións. O alumno debe estar constantemente avaliado, o que lle imposibilita ser capaz de adquirir coñecementos non fragmentados, propios do Bacharelato, que lle conduzan a ideas profundas e conceptuais.
Non é só un problema de idioma, tamén de coñecementos. Non se poden homogenizar saberes que non son homoxéneos. Ademais, se todo está tabulado, dificilmente poderá un estudante ir a outra universidade a aprender algo diferente. É paradoxal, pero en Medicamento, onde o coñecemento científico podería considerarse común, non se está implementando o proceso.
Bolonia trata de levar a moita xente á universidade e producir unha masa informe de xente que ten un graduado. Iso non é bo. Por un parte, córrese o risco de baleirar a Formación Profesional, que é necesaria, os oficios son necesarios, e por outra, se desvirtúa o valor dos títulos superiores. A isto hai que engadir o prezo de obter un máster rolda os 2.000 euros, o máis barato. Obrígase a realizar un esforzo moi grande: unha persoa que gañe ao redor de 2.500 euros ten que destinar un salario completo á matrícula dun fillo, só á matrícula.
Evidencia que a empresa privada está dentro das universidades e que a súa presenza e sinal vai ser cada vez maior. O maior perigo que encontro en que o estudante teña que facer prácticas, un requisito que non é único para obter o título pero si é unha vía, é que se facilitan traballadores sen dereitos sociais. Un estudante do último curso de carreira entra a un bufete de avogados, por exemplo, e convértese nun traballador ao que non lle ampara cobertura legal algunha.
A esperanza que me queda é que cando se quere abarcar tanto, é difícil que se logren cambios reaisSalvo un grupo de profesores de España que están en contra, os demais van traballar para que o Espazo Europeo de Educación Superior sexa realidade. En espazo abarca a máis de 40 países que pouco teñen que ver entre eles. Non se que coincidencias atópanse entre Moldavia e España, só me queda entender que existe unha vontade política sostida en razóns económicas para que leve a cabo unha reforma, que insisto, non responde a unha obrigación senón á vontade. A esperanza que me queda é que cando se quere abarcar tanto, é difícil que se logren cambios reais.
