A María Purificación Neira González gústalle dicir que a procura de perspectiva é o paso indispensable para abordar os problemas. A hoxe directora do Departamento de Saúde Pública, Medio Ambiente e Determinantes Sociais da Saúde da Organización Mundial da Saúde (OMS) descubriuno exercendo o medicamento en zonas de conflito en África e Centroamérica. En 2019, a prestixiosa publicación británica The Ecologist incluía á doutora asturiana, de 59 anos, na lista das 25 mulleres líderes máis influentes na loita contra o cambio climático, xunto a nomes como o de Greta Thunberg, Alexandria Ocasio-Cortez ou Jane Goodall. Como máxima responsable dun dos departamentos máis importantes da OMS, Neira analiza nesta entrevista os grandes retos da saúde pública: a alimentación saudable, o acceso á enerxía e, en materia de medio ambiente, a loita para mellorar a calidade do aire e da auga de mares e océanos.
Vostede é médico con experiencia en zonas de conflito. Que lle levou a deixar a relación directa con pacientes e dar o salto ao ámbito da xestión en saúde pública?
Foi un proceso gradual, non podería deixar o medicamento clínico de maneira radical. Pero empecei a darme conta de que as políticas de saúde pública son a base onde se empezan a xestar o benestar e a enfermidade das persoas. Gústame explicalo pensando na idea dun pantano que perde auga por unha fuga; tes que ir á greta para evitar que se seque. Aí é onde está o impacto. E ao final, iso é o que se fai desde un departamento de saúde pública.
A loita contra a obesidade é unha das áreas nas que máis traballou. Que medidas deben tomar as autoridades sanitarias para garantir unha alimentación saudable?
“Non me gusta esa expresión de ‘loita contra a obesidade’, porque considero que se interpreta como unha penalización”
Defendo unha campaña a favor da alimentación saudable e non en contra da obesidade. Non me gusta esa expresión de “loita contra a obesidade”, porque considero que se interpreta como unha penalización cara a unha porcentaxe cada vez maior de persoas. Temos que entender as causas e o contexto da obesidade. Por exemplo, en países como México, onde a auga da billa non se pode beber, canto máis pobre é a familia, máis consumo hai de refrescos azucarados, porque son máis baratos que a auga embotellada. É un problema complexo en todo o mundo, e a solución non vai ser ad hoc [específica para esto], senón en contexto, e pasa por regular a publicidade destes alimentos e os prezos, para que os máis baratos non sexan os máis insanos. Tamén a dispoñibilidade, a accesibilidade e a educación dentro das familias, coa promoción de pautas saudables, ademais de mellorar a educación nutricional nas consultas de pediatría cando aparece un neno candidato a padecer diabetes.
Que opina do sistema de etiquetaxe nutricional Nutri-Score?
Paréceme unha intervención moi valiosa para orientar na compra de alimentos saudables. É importante dar resposta a todas as preguntas e debates que xurdan, e tamén que se busque unha adaptación o máis precisa posible aos patróns gastronómicos de cada país. Vémolo no caso de Francia, coa controversia suscitada polos queixos. O interesante do sistema Nutri-Score é que permitiu cuestionar publicamente hábitos moi arraigados en Francia, como o consumo excesivo de queixos e nata, algo que alí moitas veces é difícil de expor pola popularidade destes produtos.
O cancro é un dos principais retos en saúde pública. Os datos da OMS recollen que durante os 10 últimos anos os prezos dos fármacos oncolóxicos disparáronse, pasando de 6.000 a 10.000 dólares mensuais na maioría dos tratamentos oncolóxicos. Que poden facer os Estados para garantir o acceso aos tratamentos?
Os países con sanidade universal, como España, teñen que tratar ao sistema como o seu ben máis prezado, cun valor fundamental. Hai que ser moi racional e protexela pensando nos seus puntos de debilidade e fortaleza. Cando o sistema é forte, pódense manter conversacións coa industria farmacéutica. As negociacións con empresas farmacéuticas requiren Gobernos moi fortes e unidos, con alianzas entre Estados. E aí é onde entran en xogo mecanismos como os da UE, para permitir negociacións e estratexias orientadas ao ben común.
E con respecto ás competencias da UE, como valora o papel de Bruxelas na loita pola calidade do aire?
A calidade do aire é agora mesmo a miña campaña máis importante en saúde pública. Falamos de sete millóns de mortes prematuras ao ano por este motivo. Tivemos reunións moi frutíferas coa Comisión Europea neste asunto, no sentido de que en Europa tiñan adoptados uns estándares máis tolerantes coa contaminación do aire [establecidas en dos directivas de la UE, que se revisarán a finales de este año] que os que propón a OMS, e a boa noticia é que se van a revisar. Nas reunións sobre o aire sempre digo que tenten parar de respirar durante 10 segundos, para que entendan que é algo co que non se pode negociar; necesitámolo para vivir. E non hai opcións. Cando tratamos o problema da auga, ás veces exponse a posibilidade da auga embotellada. Co aire isto non pasa. Só hai un aire que respirar, non cabe outra posibilidade.
Imaxe: GettyImages
Vostede insiste na importancia de concellos e alcaldes, como institución específica para a implantación de medidas que melloren a calidade do aire. Que lle parecen as experiencias dos concellos europeos neste sentido?
Hai que entender que, coa cuestión da contaminación do aire, a única opción posible pasa polas políticas públicas. Onde hai alcaldes con liderado e presión cidadá, ponse en marcha medidas para favorecer a mobilidade sustentable: bicicletas, transporte público, vehículos eléctricos de uso compartido… Logo os edís que fan iso gañan réditos entre os cidadáns. Algúns alcaldes franceses comentáronme que, cando se implantaron estas medidas, ás veces houbo problemas de aceptación entre os comerciantes. Pero estas reticencias non só han ido desaparecendo conforme viuse a mellora, senón que, ao final, os comerciantes adheríronse fortemente aos proxectos para favorecer rúas peonís. Porque toda a actividade dunha cidade progresa cando a cidade se volve máis habitable.
Enerxía e calidade do aire non son os únicos problemas ambientais cun impacto directo en saúde pública. As toneladas de plástico supoñen unha crise ambiental que ameaza a vida do planeta pola súa pegada nos fondos mariños. Que estratexias destaca como máis eficientes?
Nos países ricos non hai escusa para non reducir o consumo de plástico. Hai unha pequena porcentaxe que é necesario e que corresponde á parte hospitalaria, importantísimo para a hixiene, a protección e a redución de infeccións. Pero fóra dese contexto existen alternativas. Un bo exemplo é o caso de Australia e o éxito da adhesión cidadá á eliminación de plásticos dun só uso e á implantación das bolsas de tea [una estrategia gubernamental en este país que ha conseguido en solo dos años la reducción de 1.500 millones de toneladas de plásticos de un solo uso]. No que respecta ao mar, retirar e remediar o xa feito pode ser máis difícil, aínda que a tecnoloxía está a avanzar moito. Pero o que podemos e debemos facer é evitar que se siga vertiendo lixo á auga.
Máis aló de España ou de Europa, a contaminación do aire está directamente relacionada coa falta de abastecemento enerxético nos países en desenvolvemento, debido á dependencia de combustibles fósiles e axentes tóxicos en actividades tan cotiás como cociñar. Que se pode facer para cambiar esta situación?
“O que podemos facer desde o mundo desenvolvido é estar máis concienciados do que significa o uso dos recursos naturais e a eficiencia no uso da auga e a enerxía”
É un problema que afecta a 3.000 millóns de persoas. A metade da poboación mundial non ten acceso á enerxía; non dispoñen dese movemento tan banal para nós como é o poder recorrer cun xesto a luz, auga quente, unha cafetera acesa… Iso incide especialmente na poboación feminina, xa que millóns de mulleres teñen que andar catro ou cinco horas ao día para conseguir madeira, secar excrementos de animais para cociñar ou recoller auga. É o que impide que as mulleres teñan acceso á educación. Levar a enerxía aos países en desenvolvemento suporía unha das medidas máis importantes en materia de feminismo. Representaría, para millóns de mulleres, poder ir á escola e liberarse. O que podemos facer desde o mundo desenvolvido é estar máis concienciados do que significa o uso dos recursos naturais e a eficiencia no uso da auga e a enerxía. Outro mecanismo interesante está no comercio xusto de produtos procedentes de países en vías de desenvolvemento. É preferible adquirir aqueles en os que se garanta a participación dos produtores, para que quen cultivan poidan negociar eses prezos.
A pesar dos desafíos globais aos que se enfrontan os Estados, é vostede optimista ou pesimista sobre o futuro?
Cando se traballa en saúde pública, non queda outra que ser optimista. Loitamos todos os días contra xigantes, pero aínda ningún xigante acabou connosco. Esa é a idea que nos impulsa a seguir adiante.
Que frase resumiría o seu maior anhelo para o futuro da saúde pública?
Acabar coa insalubridad no aire, no mar e na alimentación.
