As abellas desaparecen: está en perigo a nosa saúde?

Segundo datos da Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura (FAO), máis do 75 % dos principais cultivos do mundo e o 35 % das terras agrícolas benefícianse da polinización animal. Na Unión Europea, o 76 % do vexetais, froitas e froitos secos —noces, principalmente— están condicionados en produción, rendemento e calidade pola intervención destes animais. Aínda que a maioría son insectos —abellas e abellóns, principalmente—, hai algunhas especies de vertebrados, como aves, réptiles e roedores, que tamén realizan esta función, pero a súa acción non é tan significativa.

De acordo coa Plataforma Intergobernamental sobre Biodiversidade e Servizos dos Ecosistemas (IPBES), adscrita ao Programa de Nacións Unidas para o Medio Ambiente (PNUMA), o volume de produción de colleitas dependente dos polinizadores triplicouse nas últimas décadas. “Estímase que existen ao redor de 1.500 cultivos en todo o mundo que requiren polinización por insectos. Se nos centramos unicamente nos cultivos utilizados directamente para o consumo humano, o 70 % deles dependen de polinizadores. Por tanto, a polinización é fundamental para manter a produción de alimentos”, explica Violeta Hevia, doutora en Ecoloxía pola Universidade Autónoma de Madrid.

A polinización é o proceso de reprodución das plantas e prodúcese cando o pole dos estambres chega ao pistilo. Este proceso pódese levar a cabo:

• pola acción do vento, o que sucede no árbores de gran tamaño, como piñeiros, oliveiras ou chopos.
• a través da auga.
• sen requirir a intervención de terceiros ou medios externos, cando o pole dos estambres da planta cae nas súas propios pistilos.
• pola actuación de animais, encargados de transportar o pole dunha flor a outra.

As abellas son o grupo de insectos máis destacado na polinización. “Posúen no seu corpo estruturas únicas que lles permiten colleitar e transportar o pole. Son as únicas especies que teñen estas características físicas. Ademais, como viven en sociedade, son moi numerosas, o que aumenta a súa eficiencia polinizadora. Das 100 especies agrícolas máis comúns para o consumo humano, aproximadamente o 70 % son polinizadas pola acción das abellas”, expoñen Concepción Ornosa e Mónica Gutiérrez, profesoras e investigadoras da Universidade Complutense de Madrid no Departamento de Biodiversidade, Ecoloxía e Evolución.

Pero ademais das abellas e abellóns, os sírfidos (moscas das flores) son os segundos insectos con máis relevancia na función polinizadora, xa que están presentes nunha gran variedade de ecosistemas de todo o mundo. “Son un grupo moi interesante non só polo seu papel na polinización, senón porque as súas larvas teñen unha gran importancia como depredadoras de pulgones e cochinillas de moitos cultivos. Por iso é polo que sexan en todas as súas fases de gran valor para a agricultura, polos servizos de control/regulación de especies infesta e polinización”, comenta Francisco J. Cabrero, profesor da Universidade Complutense de Madrid no Departamento de Biodiversidade, Ecoloxía e Evolución.

A Lista Vermella Europea de Sírfidos da Unión Internacional para a Conservación da Natureza (UICN) advirte que o 37 % de todas as especies de sírfidos en Europa están en perigo de extinción, sendo a agroganadería intensiva a maior ameaza para esta especie de insectos na rexión europea: afecto a 475 especies, máis da metade do total.

Como as moscas das flores, o resto dos polinizadores tamén están en risco de extinción. Un estudo da Unión Internacional para a Conservación da Natureza alerta dunha acusada diminución, tanto en número como en diversidade, destes insectos. Norteamérica e Europa noroccidental son as zonas máis afectadas, e as bolboretas e as abellas, as especies máis ameazadas.

Que está a provocar a desaparición? Hai varias causas e todas son consecuencia da acción humana. “Alteramos os seus hábitats, pola agricultura e polo urbanismo e infraestruturas, por modificación da paisaxe quitando os pasteiros, as pradarías e demais, polo uso constante de insecticidas e outros biocidas, polo quecemento climático e por diferentes patóxenos, que poden contaxiarlles”, explican Concepción Orrnosa e Mónica Gutiérrez.

Para as científicas esta perda ten “unha afectación moi arriscada en poboacións e especies, que están a desaparecer ou que xa desapareceron, e efectos negativos derivados para as plantas e os ecosistemas silvestres que poden ser irreversibles e comprometer o seu futuro e o noso”.

Ademais, esta perda de polinizadores ten unha repercusión directa no rendemento agrícola. Unha diminución nas colleitas de verduras, froitas e hortalizas ten unha relevante influencia na saúde da poboación mundial. “Se esta tendencia continúa, algúns cultivos nutritivos —como froitas, froitos secos e moitas hortalizas— serán substituídos cada vez máis por outros básicos como o arroz, o millo e a pataca, o que podería desembocar, finalmente, nunha dieta desequilibrada”, advirten desde a FAO.

Precisamente, un dos temas tratados na última Conferencia de Biodiversidade da ONU, celebrada en decembro de 2022 en Montreal (Canadá), foi o dos polinizadores. A súa curva de descenso e o impacto no rendemento de cultivos foron debatidos polos especialistas. A principal conclusión foi que a diminución do 1 % ao 2 % das poboacións de polinizadores no mundo poderían anticipar unha “apocalipse de insectos” inminente nas próximas décadas.

Esta desaparición tamén ten consecuencias para a poboación humana. Por primeira vez, un estudo cuantificou o custo que ten para a nosa saúde a extinción dos polinizadores. Esta investigación da Escola de Saúde Pública de Harvard, publicada en decembro de 2022, apunta que a carencia de polinizadores provocou unha perda de entre o 3 % e o 5 % da produción mundial de froitas, verduras e froitos secos ao longo de 2020.

Esta redución orixinaría un exceso de 427.000 mortes anuais polo non consumo destes alimentos saudables. Así mesmo, a falta destes produtos na dieta relaciónase cunha maior predisposición ao desenvolvemento de enfermidades como diabetes, ictus, patoloxías cardiovasculares e certos tipos de cancros.

Para Samuel Myers, científico investigador do Departamento de Saúde Ambiental e autor principal do estudo, o traballo mostra os vínculos directos entre a biodiversidade e a saúde humana. “Esta investigación establece que os impactos estimados na saúde da perda de polinización serían comparables a outros factores de risco globais importantes: os atribuíbles aos trastornos por uso de sustancias, a violencia interpersoal ou o cancro de próstata”, explica.

Segundo asegura Luís Frechoso, membro do Consello Xeral de Colexios Oficiais de Dietistas-Nutricionistas (CGCODN), non consumir alimentos saudables —como froitas, verduras, froitos secos ou legumes— “significa que os estamos substituíndo por outro tipo de produtos que adoitan estar cargados en azucres e graxas saturadas, o que leva a un maior risco de desenvolver enfermidades de tipo metabólico ou cardiovascular”.

Outro motivo, relacionado co anterior, é o propio perfil nutricional dos alimentos. Os vexetais, os cereais e os legumes teñen un perfil de graxas saturadas máis baixo, maior cantidade de fibra, menor densidade enerxética e maior densidade nutricional. Ese compendio favorece o noso organismo e axuda a diminuír o risco de patoloxías metabólicas e cardiovasculares.

Unha investigación de realizada por un grupo internacional de expertos liderado pola Universidade de Cambridge (Reino Unido) creou o primeiro índice de risco global das causas e efectos da diminución dos polinizadores en seis rexións do mundo. Para os investigadores, a perda de especies polinizadoras pon en risco a seguridade alimentaria e o “valor estético e cultural” do planeta.

Segundo o informe, o impacto da perda destes insectos en plantas e froitos silvestres é un serio problema en moitas rexións: Asia-Pacífico, África e América do Sur, zonas onde hai unha maior concentración de países con baixos ingresos e nos que as poboacións locais dependen dos alimentos de orixe silvestre, son as áreas máis afectadas.

• América Latina é a rexión máis vulnerable. Aproveita os cultivos fertilizados por insectos, principalmente anacardo, soia e cacao, tanto para consumo propio como para comercio internacional.
• Na rexión Asia Pacífico, o declive dos insectos é considerado un grave risco para o benestar humano. China e India son países que dependen da acción dos polinizadores para practicamente a totalidade dos seus cultivos de froitas e hortalizas.
• En Europa tamén se evidencia o déficit de polinización. Cultivos como a colza ou a fresa están seriamente ameazados.

Tom Breeze, coautor do estudo e investigador da Universidade de Reading (Reino Unido), alerta da falta de coñecemento sobre o declive destas especies. “Necesítase máis investigación a escala mundial para entender realmente os problemas aos que nos enfrontamos e como poderiamos abordalos”.

A Comisión Europea (CE) é coñecedora da relevancia de protexer os insectos polinizadores. Na Lei de Restauración da Natureza inclúe dous obxectivos específicos neste aspecto: investir o declive das poboacións de polinizadores para 2030 e lograr unha tendencia de aumento das colonias destas especies.

En España, a Estratexia Nacional para a Conservación dos Polinizadores foi aprobada pola Conferencia Sectorial de Medio Ambiente en 2020. Presenta un diagnóstico sobre a situación e tendencias dos polinizadores e as principais causas do seu declive, incorporando catro grandes áreas de actuación:

• promover os hábitats favorables para estes insectos, favorecendo a agricultura ecolóxica.
• mellorar a xestión dos polinizadores e a redución dos riscos derivados de pragas, patóxenos e especies invasoras.
• reducir o risco derivado do uso de produtos fitosanitarios.
• realizar investigacións que axuden a cubrir os baleiros de coñecemento existentes e a divulgar e facilitar o acceso a esta información.

Para Violeta Hevia, doutora en Ecoloxía pola Universidade Autónoma de Madrid, “se as accións propostas neste documento levasen a cabo de forma rigorosa, sería un gran paso adiante para conseguir alcanzar o obxectivo de frear o declive dos polinizadores, especialmente os silvestres”. Como ben apunta a propia estratexia, Hevia considera que é fundamental que sigan levándose a cabo investigacións científicas que nos axuden a pór luz a algunhas das cuestións crave nas que segue sendo necesaria máis evidencia científica como, por exemplo, os efectos das abellas domésticas sobre os polinizadores silvestres, ou os efectos a medio e longo prazo das pesticidas e os cambios de uso do solo sobre a supervivencia das poboacións de polinizadores silvestres”.

Pola súa banda, Francisco J. Cabrero, aínda que optimista, asegura sentir certo temor a “que os recursos que se poidan investir non sexan suficientes para levar a cabo as accións dunha forma óptima ou que a súa execución non sexa realizada con rigor. Iremos véndoo nos próximos anos”.