Axenda 21

O voraz desenvolvemento da sociedade actual implica numerosos problemas ecolóxicos, sociais e económicos ao planeta e aos seus habitantes. Ante esta situación, o Cume da Terra celebrada en 1992 en Río de Janeiro elaborou a Axenda 21, Plan de Acción de Nacións Unidas, e fixo un chamamento a todos os municipios paira atallar a situación con accións e plans concretos.

Miles de municipios están a responder a este SOS e moitos deles xa decidiron elaborar una Axenda 21 Local. Paira iso, mediante un método novo de participación e implicación de todos os cidadáns, realizan una auditoría ambiental da cidade. Esta auditoria elabórase da seguinte maneira:

• En primeiro lugar é necesario contar cun diagnóstico fiable da situación da cidade que teña en conta factores ambientais como paisaxe, vexetación, fauna, planificación territorial, medio urbano, residuos, auga, ruído, enerxía etc. A análise contemplará tamén baremos socioeconómicos como os índices de ocupación, as actividades económicas (agricultura, industria, comercio, turismo…) e terá en conta, ademais, outros factores organizativos do municipio, como os plans de emerxencia e riscos ambientais.
• Vistas as necesidades, especificarase o plan de acción que apunta solucións concretas -propostas por todas as asociacións e sectores que participan no proceso- encamiñadas a conseguir un desenvolvemento sustentable.
• Por último, desenvólvese un sistema de seguimento mediante indicadores que se dividen en catro tipos:
  • Indicadores económicos (Ex. a taxa de paro)
  • Indicadores sociais (Ex. o nº de centros sanitarios)
  • Indicadores ambientais (Ex. o nivel de contaminación atmosférica)
  • Indicadores específicos (Ex. a calidade das praias)

O máis novo da Axenda 21 é que debe incluír un plan de participación social paira canalizar a participación de toda a comunidade na toma de decisións. É o Plan de Acción de Lisboa de 1996 o que recomenda que se estableza un grupo de persoas e/ou institucións responsables (denominado Forum Local Axenda 21) paira alcanzar un consenso entre todos os sectores.

A participación da sociedade a través de asociacións, colexios profesionais, empresas, ONGs, etc. “garante que os proxectos que xurdan da Axenda 21 vaian perdurar no tempo, con independencia da opción política”, afirma Miguel Anxo Cámara como membro da Comisión de Medio Ambiente da Federación Española de Municipios e Provincias e alcalde de Murcia. Cidade que en 1998 sumouse á Campaña de Cidades Europeas Sustentables e á Carta de Aalborg.

Cámara asegura que non é o mesmo un feito, un problema, una situación que a súa percepción social. Os indicadores son “cuestións obxectivas” pero os cidadáns son os primeiros coñecedores do que está a ocorrer, por iso preténdese establecer un vínculo de comunicación fluída entre eles e a Administración local.

Desta maneira e segundo afirma Miguel Anxo Cámara, a metodoloxía é clave neste punto. Os técnicos das administracións locais e os profesionais das consultoras contratadas ao efecto establecen varios métodos, entre eles as enquisas e outro non cuantitativos, como grupos de discusión, dinámicas grupales ou sesións de debate familiares. Tamén han de conseguir a participación máis representativa de cada colectivo (empresarios, novos, maiores, discapacitados…) antes de sistematizar a información. Trátase de involucrar a un colectivo e conseguir del un compromiso de sustentabilidade. No caso da empresa, un exemplo sería conseguir a certificación do ISO 14001.

Sirva como exemplo o caso do municipio rioxano de Ezcaray, que celebrou o ano pasado a primeira sesión de participación cidadá da Axenda 21 Local. Nela expuxéronse aspectos relacionados coa calidade ambiental e de vida dos habitantes da localidade. Estes aspectos foron clasificados polos propios veciños como positivos e negativos, segundo a incidencia na súa vida cotiá. O equipo “consultor” está a traballar agora na elaboración dun primeiro diagnóstico ambiental – social e económico- e prepara una proposta. As cuestións expostas dividíronse no típico esquema DAFO: Debilidades, Ameazas, Fortalezas e Oportunidades. Entre as primeiras atópase “a falta dun autobús con destino a Haro, pola mañá, paira poder ir ao médico”; séguelle a preocupación porque “Ezcaray converteuse nunha zona moi cara”.

“Posto que se trata de lexitimar un plan de acción non se poden romper as regras”, así o explica Mª Luz Castela, desde a área de Sustentabilidade de PricewaterhouseCoopers, consultora que participou na confección da Axenda 21 de Barcelona e en varias localidades do País Vasco, A Rioxa e Valencia. O importante paira Castela é a transparencia e a coherencia do proceso.

Trátase de realizar una “avaliación continua” dun inventario dos recursos ambientais reais, entendendo por eles non só os propios da natureza senón todos os da contorna urbana. Como exemplo móstranse os indicadores que se teñen en conta á hora de cualificar o estado do medio ambiente en Vitoria, una das cidades pioneiras xunto con Calviá (Mallorca), en canto á implementación da súa Axenda Local 21.

Contaminación Urbana

• Número de días ao ano en que se rexistran calidades do aire “regular” e/ou “mala”.
• Número de veces ao ano que se informa á poboación sobre a calidade do aire.
• Poboación exposta durante as horas diúrnas e nocturnas con niveis de ruído superiores aos recomendados pola Organización Mundial da Saúde.

Tráfico e Transporte

• Número de viaxeiros que utilizan o autobús urbano.
• Número de vehículos que circulan diariamente polas principais rúas de acceso ao centro da cidade.

Auga

• Consumo doméstico de auga por habitante e día.
• Porcentaxe de auga que se recicla.
• Proporción de carga orgánica achegada ao río Zadorra pola cidade.

Enerxía

• Consumo doméstico de gas e electricidade por habitante e ano. Número de conexións á rede de gas natural.

Industria

• Número de empresas da cidade que conseguiron o certificado de xestión ambiental.

Residuos

• Peso de residuos domésticos producidos por habitante e día.
• Porcentaxe de residuos reciclados fronte aos producidos.

Urbanismo

• Número de licenzas concedidas paira a rehabilitación de vivendas.
• Porcentaxe da poboación que ten acceso a pé (distancias menores de 1 Km.) aos servizos básicos.
• Número de edificios que conseguiron o certificado de eficiencia enerxética.

Natureza e Biodiversidade

• Número de especies de aves acuáticas reprodutoras existentes no Municipio de Vitoria-Gasteiz.
• Superficie (m2) de áreas degradadas recuperadas.
• Superficie de terreos agrícolas que se acollen a algún programa de prácticas agrícolas ambientais.

Saúde e Riscos Ambientais

• Porcentaxe de fumadores.

Información, Educación e Participación Cidadá

• Número de consultas de información ambiental rexistradas nos Servizos de Información Municipais.
• Porcentaxe da poboación escolar que accede a programas de educación ambiental organizados polo Concello.

En 1994 celebrouse en Aalborg, Dinamarca, a Conferencia Europea sobre Cidades Sustentables. De alí xurdiron iniciativas locais do Programa 21. Preto de 1.500 municipios españois, algunhas comunidades autónomas e moitas deputacións asinaron a súa adhesión á Carta de Aalborg, documento que recolle un plan de acción global sen precedentes a favor do desenvolvemento sustentable denominado Axenda 21. Apúntase un obxectivo: obter o máximo beneficio, non só económico, senón tamén ambiental e social, mediante a paulatina transformación de certos modos de vida e consumo, produción e distribución do espazo, paira non hipotecar o potencial desenvolvemento doutras áreas xeográficas ou de futuras xeracións.

Estes datos, achegados polo presidente da Comisión de Medio Ambiente da Federación Española de Municipios e Provincias (FEMP), Miguel Anxo Cámara, significan ao seu modo de ver que “España é o país de Europa no que os seus territorios adquiriron maior compromiso coa posta en práctica dos principios de sustentabilidade paira satisfacer as necesidades do presente e garantir esa mesma satisfacción ás xeracións vindeiras”.

Sobre o papel a progresión é moi rápida, principalmente durante os últimos dous anos, xa que en xuño de 2000 eran 230 os municipios que subscribiran a Carta. Con todo, é un proxecto moi criticado. Paira Néstor García, sociólogo do Observatorio Internacional de Cidadanía e Medio Ambiente Sustentable (CIMAS) da Universidade Complutense de Madrid, esta firma non implica nada. “O goberno municipal limítase a manifestar o seu desexo de promover medidas encamiñadas a facer compatible o medioambiente co desenvolvemento social e económico do propio municipio”, puntualiza.

Neste sentido, Luís Arnanz, sociólogo tamén das CIMAS, explica que a Axenda 21 non obriga legalmente aos concellos a desenvolver as medidas tomadas. De feito, cando os intereses ambientais chocan cos dependentes do desenvolvemento económico local, cita en concreto os plans urbanísticos, é máis difícil que os consistorios actúen a favor do acordado. “De todas as maneiras existen concellos que como mostra do seu compromiso coa Axenda 21 debaten e aproban o plan de acción tomado nun pleno municipal”, engade.

García considera que se o proceso de implantación dunha Axenda 21 local leva a cabo en toda a súa extensión, é difícil que o documento quede nun caixón, posto que previamente mobilizouse aos cidadáns, e non cumprir cos compromisos adquiridos sería contraproducente.

O Director Executivo de Greenpeace España, Juan López de Uralde, incide no problema de que as directrices expostas nos plans de acción locais leven á práctica. Segundo comenta, aínda que hai excepcións, os concellos empregan a Axenda 21 como “un exercicio de relacións públicas” que non implica “cambios profundos nas súas actuacións”. Na maioría de localidades non se aplica cunha “intencionalidade transversal”, xa que só se derivan actuacións no ámbito do medio ambiente cando terían que darse tamén noutras esferas relacionadas.

No entanto, o alcance dunha Axenda Local 21 depende ademais do compromiso político, da dispoñibilidade económica. E paira potenciar este compromiso municipal coa sustentabilidade, na Conferencia de Hannover 2000 apuntouse a conveniencia de priorizar os Fondos de Cohesión e FEDER paira os municipios que posúan Axenda Local 21.

Meses antes do Cume de Johannesburgo de 2002, Nacións Unidas avaliou o grao de implementación da Axenda 21 e publicou algunhas conclusións, entre elas:

• Das experiencias locais de Axenda 21, un 73% contan coa implicación de grupos de interese.
• A xestión dos recursos hídricos e a calidade do aire son, por esta orde, os aspectos ambientais de interese prioritario nas Axendas 21.
• Os maiores obstáculos recoñecidos polas autoridades locais no desenvolvemento das súas Axendas 21 son a falta de apoio económico e a pouca vontade política mostrada polos gobernos de cada estado.
• No que respecta ao continente europeo, os aspectos considerados de maior importancia son, por orde, a xestión enerxética, o transporte, a planificación do territorio, o cambio climático (Europa é o único continente onde este factor aparece como prioritario) e a biodiversidade.

Ademais, a Axenda 21 ponse en práctica non só en pobos e cidades. Por exemplo, a asociación Ecoloxistas en Acción de Cidade Real desenvolve un proxecto de Axenda 21 nas Táboas de Daimiel, e os colexios de Cataluña comprometéronse conxuntamente a aplicar un desenvolvemento sustentable.