Carolina Moreno, experta en comunicación científica da Universidade de Valencia

A telefonía móbil é unha tecnoloxía atrincheirada e limitar o seu uso é cada vez máis complicado

Imaxe: Carolina Moreno

Ata que punto deberíase limitar o uso dos transxénicos, a telefonía móbil ou os produtos químicos? O principio de precaución está presente en varias normas da Unión Europea que afectan o medio ambiente e a saúde dos consumidores, pero a súa aplicación xera polémica e posturas enfrontadas. Carolina Moreno, profesora de xornalismo científico da Universidade de Valencia, estudou xunto con outros colegas como perciben a sociedade e os medios de comunicación este dilema.

“A prohibición só é unha das posibles medidas do principio de precaución”Este principio trata de evitar que a falta de certeza sobre os efectos dunha sustancia sirva como escusa para que non se regule o seu uso se hai algún coñecemento (aínda que non sexa completo) de que pode causar danos importantes.

A prohibición só é unha das posibles medidas. Tamén o son as regulacións pre e post comercialización, a creación de inventarios de produtos con certas características, os programas de seguimento, etc. O principio non dita medidas concretas e, por iso, a súa aplicación está aberta ao debate. Os colectivos ecoloxistas invócano en moitas ocasións para solicitar a prohibición dalgunha sustancia ou dalgún proceso produtivo, pero en realidade pode ter unha maior influencia nas políticas públicas de protección do ambiente e da saúde pública.

“A Comisión Europea pretende evitar o uso xeneralizado do principio”No ano 2000 a Comisión Europea tratou de formular unha interpretación oficial: “O recurso ao principio de precaución presupón que se identificaron os efectos potencialmente perigosos derivados dun fenómeno, un produto ou un proceso, e que a avaliación científica non permite determinar o risco coa certeza suficiente…”. Está claro que a Comisión pretende evitar o seu uso xeneralizado e que numerosos colectivos sociais non están de acordo con esta interpretación.

No caso dos transxénicos, a regulación europea é consecuencia directa da aplicación do principio de precaución. Por unha banda, recoñécese a incerteza sobre os posibles efectos ambientais destes cultivos. Por outro, sinálase que se hai efectos negativos, poderían chegar a ser graves e mesmo irreversibles. No caso dos móbiles, non hai acordo respecto da segunda condición, e é aí onde se centra a controversia.

“A regulación europea sobre transxénicos é consecuencia directa do principio de precaución”O principio de precaución aplícase principalmente en situacións de incerteza, nas que non se coñece a probabilidade dun determinado impacto. Pero ademais é necesario ter algunha sospeita de que se pode causar un dano importante. E é neste punto no que non parece haber un acordo no caso da telefonía móbil. Os sociólogos denomínana unha tecnoloxía atrincheirada: limitar o seu uso é cada vez máis complicado se non se consegue unha evidencia moi clara sobre os posibles problemas. Na actualidade, a suxestión que se pode extraer do principio de precaución é promover a investigación obxectiva e neutral sobre os posibles danos para a saúde pública.

Non coñezo os detalles do problema. Se se cultiva algún transxénico é porque a lexislación española e europea aprobouno. Se hai transferencia génica, debería evitarse mediante as prácticas pertinentes.

“Se se cultiva algún transxénico en España é porque a lexislación o aprobou”Respecto de moitos temas importantes do ambiente e da saúde, a evidencia científica non é concluínte. É por iso importante que haxa fontes de información obxectivas e neutrais (como as universidades) e que non oculten as limitacións do coñecemento dispoñible. Á súa vez, as asociacións de consumidores e de protección da contorna tamén deberían ser o máis obxectivas e transparentes posible.

A poboación española apoia de maneira maioritaria o principio de precaución, aínda que hai persoas máis estritas e máis moderadas. Os datos proceden de dous estudos realizados pola Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía (FECYT) sobre percepción pública da ciencia e a tecnoloxía.

“Respecto de moitos temas importantes do ambiente e da saúde, a evidencia científica non é concluínte”O principio ten diferentes usos nos debates sociais e políticos. Nuns casos utilízase para oporse de maneira xeral a certos desenvolvementos tecnolóxicos e defender outros, como os cultivos transxénicos. Neste sentido, o principio ten un uso ideolóxico claro. Outras veces ten unha función máis instrumental, como cando asociacións veciñais cuestionan ás compañías de telefonía móbil ou a Rede Eléctrica Española para oporse a unha aplicación concreta nun lugar concreto e enrolan aliados, como asociacións ecoloxistas ou a Administración local.

Non creo que se poida falar dun uso incorrecto, posto que o mesmo principio non prescribe unha única interpretación. No uso instrumental é moi útil porque serve para cuestionar os argumentos da Administración ou das empresas e para que os veciños enrolen a actores sociais máis poderosos. Axuda a compensar as asimetrías de poder que se xeran nestes conflitos.

“A poboación española apoia de maneira maioritaria o principio de precaución”A nova regulación europea dos produtos químicos, REACH. É unha normativa inspirada no principio de precaución (curiosamente nunha aplicación retroactiva e non proactiva como se considerou sempre). Pero iso non significa que haxa acordo. Como no caso da biotecnoloxía, uns actores eran partidarios de cautelas máis estritas e outros de non adoptar ningunha cautela.

A adopción do principio de precaución na UE non eliminou o conflito político sobre os modelos de desenvolvemento tecnolóxico adecuados. Este conflito agora exprésase en relación co devandito principio, como ha de interpretarse, que medidas han de adoptarse, sobre que desenvolvementos, etc. A súa adopción na lexislación europea non pode resolver un conflito político tan profundo.

“O principio axuda a compensar as asimetrías de poder”A súa aplicación plásmase primeiro en directivas europeas que despois se traspoñen na lexislación nacional. Agora ben, é posible falar do uso do principio en si, como no caso da gripe A. Criticouse á ministra de Sanidade o desembolso nun gran número de vacinas contra esta epidemia. Agora hai un consenso respecto de que non é en esencia distinta á gripe estacional e o uso das vacinas foi moi inferior ao previsto. Pero a decisión había que tomala cando non se sabía o seu alcance.

Dúas cousas básicas. En primeiro lugar, desenvolver argumentos convincentes e defendibles de forma pública sobre a necesidade da devandita aplicación. En segundo lugar, enrolar a outros cidadáns e axentes sociais na defensa da súa causa.

“O caso da gripe A foi un uso correcto do principio a pesar das críticas”A regulación europea da biotecnoloxía e das sustancias químicas son dous bos exemplos. En todo caso, hai que lembrar que a súa aplicación é reversible. Nun momento pódese considerar oportuna a súa aplicación e despois pódese concluír que xa non está xustificado e pódese relaxar a regulación.

Debería aplicarse sempre que haxa sospeita de que algunha aplicación tecnolóxica pode causar danos graves e irreversibles.

“O modelo que habería que seguir é o dos países nórdicos”Toda aplicación do principio leva a elaboración de regulacións, ou a modificación das normas vixentes, de maneira concreta nun ámbito particular.

Como en case todo, o modelo é o dos países nórdicos.

Etiquetas:

principio de precaución-gl productos químicos-gl telefonía móbil transxénicos