Fauna urbana

Están aí, nas nosas rúas e raras veces prestámoslles a suficiente atención. Talvez decatámonos da súa presenza cando case pisamos a unha atrevida pomba que non se aparta do noso camiño. Non o fai porque está moi afeita convivir cos homes.

Este é un dos exemplos máis claros de como os animais lograron adaptarse ás grandes cidades. Salvo excepcións, os principais habitantes da urbe son varias especies de aves, insectos e roedores como a rata. Certo é que a expansión das cidades prexudica os hábitats rurais dalgunhas especies; con todo, moitas delas son capaces de aclimatarse á nova contorna. Moito máis agora, pois as novas zonas residenciais de vivendas contan con amplas zonas verdes e parques que permiten aniñar ás aves e establecerse aos insectos.

Luís Suárez, responsable do departamento de Especies de WWF/Adena, sinala que “a expansión urbana prexudica a todos os animais que viven nunha contorna que se urbaniza, na maior parte dos casos trátase de zonas de cultivo que aparentemente non teñen nada, pero nas que pode haber comunidades bastante curiosas. Ao mesmo tempo, prodúcese o movemento inverso, non tanto pola expansión dos edificios, senón pola creación de espazos verdes, que permite que se establezan moitas especies”.

Alimento e refuxio

O motivo de que estas especies habiten nas cidades hai que achalo, sobre todo, na facilidade de obter alimentos e acubillo. Os habitantes das urbes, como nenos con restos de merenda ou avós con trocitos de pan, proporciónanlles comida e os tellados das vivendas ou os parques un refuxio seguro.

A presenza de árbores e arbustos resulta fundamental paira a supervivencia das aves urbanas, en especial durante o inverno, porque as baixas temperaturas requiren a inxesta dunha maior cantidade de alimento. “Moitas aves aliméntanse de froitos otoñales dos arbustos dos parques” explica María José Linares, bióloga de SEO Birdlife. E engade, “son lugares destinados ao lecer nos que sempre hai restos de alimentos consumidos polo home”.

Co frío chegan aos núcleos urbanos aves de distintas especies, procedentes de campos e montaña. Polo xeral, quedan até a chegada da primavera e despois regresan aos seus ambientes naturais. Durante o inverno, pódese observar una maior cantidade de pequenos pajarillos como mosquiteros, carboeiros, herrerillos e petirrojos.

Con todo, non todo son vantaxes. Nas cidades os animais enfróntanse a perigos e obstáculos que non terían nun hábitat máis natural, ademais de enfrontarse ao peor dos depredadores: o home. No caso das aves, a construción de novos edificios con paredes de formigón sen gretas destrúe moitos dos posibles lugares de anidamiento de varias especies.

Luís Miguel Domínguez, naturalista e director da serie de TV Fauna Rueira, sinala respecto diso que os humanos non somos conscientes da cantidade de animais que nos rodean e do que representan. “Ademais – indica- eles estaban aquí primeiro”. “Estamos ben rodeados. Hai que aclarar que estes animais non sempre son prexudiciais. O único que moitos deles fan é asumir que están ao noso lado. Seguen os nosos pasos e aliméntanse e viven grazas a nós”.

Gústenos ou non descubrir a estes animais nos nosos parques e cidades, a súa presenza pode chegar a ocasionar serios problemas. Un deles é o gasto municipal destinado á limpeza de fachadas de edificios e de lugares turísticos ou considerados patrimonio cultural, debido aos restos de feces e á posible transmisión de enfermidades.

Luís Miguel Domínguez explica que nalgúns casos os animais tiveron tal capacidade de adaptación á vida do home que provocaron cuantiosas perdas económicas. “En Polonia, por exemplo-explica o naturista- a casa SEAT tivo que facer un cambio valorado en millóns de euros nunha das súas fábricas e nunha das súas gamas de vehículos. Un mamífero, concretamente a marta, aproveitaba a calor do motor do coche recentemente aparcado paira esconderse, a través das rodas, en oco entre o capó e o motor, onde durmía. Durante os fríos invernos nestas zonas, con temperaturas que alcanzan 30 graos baixo cero, estes animais relaxaban os seus esfínteres e facían as súas necesidades encima dos bornes das baterías e doutros mecanismos do coche. Como consecuencia, os vehículos non arrincaban pola mañá. Ese modelo de SEAT tivo que ser transformado paira evitar que estes animais puidesen chegar a esa parte do coche. Fabricouse una tapa paira a zona da roda e cortaron o paso ás martas. Pero ata que a SEAT descubriu isto, custoulle moito diñeiro”.

En canto ás enfermidades que a fauna urbana pode transmitir aos homes, Domínguez replica que algúns animais teñen demasiada “mala fama”, como a rata ou a cascuda. A rata gañouse esta animadversión debido ao seu papel na expansión da peste bubónica e está asociada á sucidade. Con todo, “a rata -segundo este experto- é un animal moi limpo e necesita estar limpa de cheiros alleos á súa propia condición de rata paira comunicarse, pois as ratas transmiten á súa descendencia uns códigos olfativos que as identifican como membro dun clan ou doutro. Iso fai que o animal non poida ir cheirando a lixo nin a máis nada que non sexa a si mesma”.

Aínda que este tópico da rata nas cidades é esaxerado, é certo que os expertos advirten de posibles perigos de propagación de enfermidades, virus, etc. das distintas especies animais cara ao home. Por exemplo, comprobouse que nas pisadas dunha cascuda atopáronse mesmo cepas de salmonela, de aí a súa mala fama. Outros casos estudados son os de rabia selvática transmitida polos morcegos.

O pasado ano os medios de comunicación alertaron sobre as posibles enfermidades e pragas que tiñan ás pombas como portadoras. É, con toda probabilidade, o animal ubano máis coñecido. Con todo, a Asociación de Veterinarios de Pombas fixo pública a seguinte declaración “a crianza, preservación e adestramento das pombas non representan máis risco paira a saúde que a preservación doutras mascotas comunais ou domésticas.”

A empresa Desinfeccións Eibar, pola súa banda, especializada no control da fauna urbana e salvaxe dedícase a analizar o problema específico de cada leira ou localidade paira proporlle una solución eficaz, de acordo ás vixentes normativas ambientais, do desenvolvemento sustentable e do benestar animal. Paira Desinfeccións Eibar, “o control das pragas urbanas ten un compoñente ambiental claro e unhas repercusións sanitarias evidentes: todos os problemas ambientais chegan a converterse en problemas de saúde pública”.

Desde esta empresa aclaran que os peixes ou aves de ornamentación, así como a colonia de paxaros insectívoros ou omnívoros dun parque pode verse afectada pola presenza de gatos asilvestrados quen, ademais, serán portadores de insectos (parásitos externos) que afectan as persoas e reservorios ou vectores de axentes etiológicos de procesos que afectan a estas ou aos animais domésticos.

O caso contrario, o dunha enfermidade transmitida polo home ao animal, pode chegar a producirse, pero segundo Domínguez é moi raro que nunha cidade consígase un contacto tan íntimo como o que se precisa para que isto suceda. As aves máis próximas a nós- pombas e gorriones- en ningún caso habitan nosa mesma habitación. “Aínda que si creo que lles transmitimos outro tipo de enfermidade, que é de tipo psíquico. Teño a sensación de que un gorrión do Paseo da Castelá en Madrid está bastante máis tenso que un gorrión da campiña escocesa?”, ironiza.

Á parte de pequenos invertebrados, os principais exemplos desta convivencia urbana son as pombas, gorriones, urracas e merlos, que chegan mesmo a aniñar en sebes das rúas. A multiplicación das pombas produciuse porque esta especie cría varias veces ao longo do ano, sempre que haxa suficiente alimento. “E debe de habelo”, apunta Gonzalo García, biólogo de SEO Birdlife, “a xulgar por como se disparou o número de pombas os últimos anos”.

Segundo María José Linares, “no caso dos gorriones é sorprendente a capacidade de adaptación que posúen ante as novas situacións. Un caso curioso tivo lugar no Reino Unido ao redor dos anos sesenta, onde os gorriones aprenderon a romper os precintos metálicos das botellas de leite que se repartían a domicilio. O costume dos repartidores era deixalas á porta das casas e estes paxaros dedicábanse a picotear a tapa e beberse o leite. Outras especies como a urraca tamén o aprenderon e, finalmente, decidiuse cambiar o envase. Quen sabe si aquí atópanse as orixes do tetra brik?”.

Outros animais máis esquivos tamén se deixan ver nas nosas cidades e arredores. Así, constatouse a presenza de raposos en vertedoiros próximos a cidades, aos que se achegan a alimentarse.

Nos vertedoiros de Madrid aliméntase una colonia de gaivotas. “É una colonia que dorme nos encoros da serra de Madrid, pero que todas as mañás baixa seguindo o curso do río Manzanares. Pode chegar a ter uns 60.000 exemplares”, explica Luís Suárez.

Tamén na capital de España coñeceuse outro caso digno de mención, o dun gorrión que cada mañá se introducía no tradicional Café de Oriente, na praza de mesmo nome, e permanecía alí até o anoitecer. O paxaro era capaz de determinar, segundo o número de persoas que entrasen ou saísen do local, en que momento podería acceder ao Café atravesando o limiar das dúas portas de que dispón. Se entraba un só cliente, una porta pechábase antes de abrirse a outra e o gorrión podíase quedar encerrado nos case dous metros de separación entre ambas, polo que só entraba ou saía cando as dúas portas permanecían abertas á vez uns instantes.

Nesta mesma cidade, nun dos principais edificios do Paseo da Castelá, comprobouse a existencia dunha parella de falcóns. A explicación á súa localización é sinxela: o edificio é tan alto e tan vertical que lles lembra a un cortado rochoso no que eles adoitan aniñar. Ademais, teñen comida garantida – pombas- e dificilmente senten molestados polo home a esas alturas. Seguindo con estes casos curiosos, na Catedral de Sevilla localizáronse varios exemplares de cernícalos primilla e na de León púidose ver una cegoña en cada pináculo.

Pola presenza de aves nos seus tellados e parques tamén destaca a cidade de Trujillo, en Estremadura. Non se trata dunha gran urbe, pero si dun enclave peculiar pola súa situación xeográfica -sobre un monte granítico- e pola gran cantidade de aves que acolle: golondrinas e cernícalos primilla aniñan no tellado da Praza de Touros, do mesmo xeito que vencejos e grajillas. Tal é o número e variedade de aves que acubilla esta cidade, que se lle dedica un capítulo no libro “As grullas voan a Estremadura”, da Fundación Artistas pola Natureza. Tamén Salamanca é exemplar, pola gran concentración de estorniños e lavandeiras nas súas árbores.