Fertilizantes e contaminantes, un círculo vicioso

/imgs/2008/04/cultivos01.jpgOs efectos da contaminación esténdense máis aló do que uno podería imaxinar en principio. Así, por exemplo, a pintura dun poste telefónico pode afectar á produtividade dos campos agrícolas, o que á súa vez acaba repercutindo na calidade das augas que chegan ao consumidor. Un traballo recente ha posto ao descuberto precisamente iso. O estudo, da Universidade de Oregon (EE.UU.), revela que os contaminantes que se acumulan no chan diminúen a produtividade dos cultivos, o que pon en risco as estratexias que perseguen una agricultura sustentable. Ao reducirse a produtividade, os agricultores recorren a máis fertilizantes e pesticidas, o que á súa vez aumenta a contaminación do chan e das augas subterráneas por nitratos procedentes do fertilizante. O resultado é un circulo vicioso, un efecto perverso a longo prazo da contaminación que se reflicte na calidade da agricultura, dos acuíferos e da auga de consumo doméstico.

O nitróxeno é esencial paira o crecemento das plantas e a agricultura fai que este elemento vaia esgotándose do chan. Paira remedialo, a agricultura convencional ha optado pola aplicación masiva de fertilizantes nitrogenados e a rega abundante. O problema é que as plantas só absorben a metade deses fertilizantes. O resto fíltrase a través do chan coas augas de rega e acaba contaminando os acuíferos e ríos. Estudos realizados no Reino Unido han calculado que se filtran entre 50 e 60 quilogramos de nitróxeno por hectárea ao ano e que o 58% dos nitratos que contaminan os acuíferos proceden da agricultura. En España, este é un problema moi estendido. Una das zonas máis afectadas, aínda que non a única, é a Comunidade Valenciana, onde en moitos acuíferos supérase o límite de 50 miligramos de nitratos por litro de auga establecida pola UE.

A consecuencia é un exceso de nitratos nas reservas de auga, ás veces a niveis que poden afectar á saúde humana e ambiental. Sábese que o principal efecto sobre a saúde é a metahemoglobinemia, un trastorno que provoca limitacións da hemoglobina paira transportar oxigeno aos tecidos. Tamén hai indicios de que os nitratos poden estar relacionados coa aparición de cancros no tubo dixestivo.

Se a cantidade de fertilizante aplicada é moderada, non ten por que producirse un exceso de nitratos. O risco xorde, apuntan os expertos, cando se exceden as cantidades recomendadas nun intento de conseguir un maior crecemento das plantas. Pero engadir máis fertilizante non supón automaticamente un aumento da produtividade, xa que a causa do pouco rendemento dos cultivos pode ter outra orixe. É o que revelou o traballo da Universidade de Oregon, publicado recentemente na revista Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS).

Segundo o estudo, os compostos químicos presentes no chan afectan o crecemento dos cultivos de leguminosas, xa que reducen a súa capacidade de capturar e fixar nitróxeno (un proceso esencial no crecemento deste tipo de plantas). Por exemplo, o insecticida metilparation -que se aplica á alfalfa e ao algodón- reduce a produtividade nun 35%, e o DDT – que aínda que xa non se usa, está presente en moitos chans agrícolas- nun 45%. O bisfenol A, un composto empregado nos plásticos e que se converteu nun contaminante practicamente omnipresente, provoca una redución da produtividade na alfalfa dun 50%. Outro contaminante, o pentaclorofenol, usado paira protexer a madeira dos postes de teléfono e doutras infraestruturas, reduce o rendemento dos cultivos en até un 80%. Todo iso explicaría, din estes expertos, o descenso na produtividade que se viu nos últimos 40 anos en todos os países e a pesar da crecente aplicación de fertilizantes e pesticidas.

Este efecto dos contaminantes é dobremente negativo. Por unha banda, porque diminúe a produtividade do cultivo. Doutra banda, porque afecta ás leguminosas, que son una das mellores bazas que ten a agricultura paira controlar o uso de fertilizantes.

/imgs/2008/04/cultivos02.jpgAs leguminosas (como a alfalfa, as xudías ou o trevo) teñen a capacidade de fixar o nitróxeno do aire grazas a unhas bacterias que se achan nas súas raíces. A simbiose entre bacterias e planta permite á planta alimentarse do nitróxeno que hai no aire e, de paso, renovar as reservas de nitróxeno na terra, de forma que pode ser aproveitado por outras plantas. De feito, o cultivo de leguminosas alternado con outros cultivos é una das prácticas agrícolas ecolóxicas recomendadas paira aumentar a fertilidade do chan sen necesidade ou con moi pouco abono.

O que mostra o estudo dos estadounidenses é que os contaminantes minguan o crecemento das plantas porque impiden esa capacidade de capturar o nitróxeno. É una moi mala noticia porque augura que será difícil reducir a dependencia dos abonos nitrogenados. Ademais, en países en desenvolvemento, onde os fertilizantes resultan moi caros paira o agricultor, o cultivo rotatorio de leguminosas é una forma económica de manter a fertilidade do chan. Nesa liña, John McLachlan, do Centro Tulane paira a Investigación Bioambiental (EE.UU.), avanzaba en declaracións á revista Environmental Health Perpectives os resultados dos seus experimentos aínda sen publicar. E o que viron eles tamén é que as pesticidas afectan o proceso de fixación de nitróxeno dun centenar de plantas leguminosas tropicais e subtropicales. Moitas destas especies son árbores e arbustos, como a teca ou o palisandro, que melloran os chans tropicais baixos en nutrientes. Os agricultores destas rexións máis pobres “non poden permitirse perder estes fertilizantes naturais”, afirmaba o investigador. A longo prazo, a consecuencia non é só una menor produtividade, senón una maior dependencia dos abonos nitrogenados e a prolongación dun modelo agrícola que resulta insustentable.

Uno dos principais obstáculos paira evitar o uso excesivo de fertilizantes nitrogenados é a desconexión que existe entre agricultores e Administración, segundo afirman expertos consultados. Sábese a cantidade de abono nitrogenado que se deben usar paira non exceder o limite, elabóranse folletos de información que se envían aos agricultores pero “non hai un seguimento paira comprobar que iso se cumpre”, di Mercedes Arauzo, investigadora do Centro de Ciencias Mediambientales de Madrid e membro de RUENA, una rede de investigación sobre o uso eficiente do nitróxeno en agricultura.

A crenza falsa de que canto máis abono ponse, máis aumenta a produtividade non fai máis que empeorar a situación. Entre as estratexias paira evitar o problema, explica Arauzo, destaca a concienciación dos agricultores e una xestión integral das concas paira declarar as zonas vulnerables, cuxas augas superan ou están en risco de superar a concentración máxima de nitratos permitida.