2015 é o Ano Internacional dos Chans. A Organización de Nacións Unidas (ONU) quere así chamar a atención sobre este recurso natural non renovable, esencial para a vida no planeta. Jaume Porta, presidente da Sociedade Española da Ciencia do Chan (SECS), lembra a necesidade de chans saudables para cuestións tan básicas como a produción de alimentos sans. A pesar diso, segundo este experto e catedrático emérito da Universidade de Lleida, “a protección dos chans non interesa o que debese a ninguén ou a case ninguén”.
Os chans pódennos parecer todos iguais, pero hai chans de boa calidade e chans pobres que requiren moita tecnoloxía para producir alimentos. Cando se constrúe sobre chans de boa calidade demóstrase unha gran insensibilidad polo valor dos chans para a vida no planeta.
“Para producir alimentos saudables requírense chans sans”Porque os chans sobre os que se constrúen casas ou infraestruturas son chans perdidos para sempre. E o chan é un recurso natural non renovable a escala humana. Para formar un centímetro de chan a partir dunha roca pódense requirir de cen a mil anos. A Organización para a Alimentación e a Agricultura de Nacións Unidas (FAO) ten que bregar para tentar erradicar a fame no mundo cunha poboación en aumento, por iso é polo que lance un berro desgarrador: basta de acosar aos chans!
Con chans de mala calidade haberá que traballar máis e achegar máis fertilizantes ou materia orgánica para obter a mesma cantidade de alimentos. Se non se pode traballar máis ou non se poden achegar máis insumos, produciremos menos e necesitaremos máis alimentos. No século XIX, co cultivo da cana de azucre en América os chans degradábanse e con iso aumentaba o traballo escravo para manter as producións. Hoxe en día, producir menos significa pór en perigo a seguridade alimentaria dun país. E, tras as fames negras, veñen as migracións de poboación e os conflitos armados. Da degradación dos chans pasamos aos riscos para a paz mundial.
Europa tampouco se pode pór de costas fronte aos problemas de degradación da calidade dos seus chans. Para producir alimentos saudables requírense chans sans. Hai que promover medidas para protexer os chans dunha mala xestión e dunha irresponsable asignación de usos e isto é responsabilidade de cada un dos países.
“A obtención de información de chans está paralizada en España”En España non existe o equivalente do Servizo Nacional de Conservación dos Recursos Naturais (NRCS) do Departamento de Agricultura dos Estados Unidos (USDA), que con outros nomes fundouse nun afastado 1898 e que ha cartografiado os chans daquel inmenso país a escala detallada. España non dispón deste tipo de mapas, nin vai polo camiño de obter esta información hoxe en bases de datos. Para fomentar o bo estado dos chans débese saber como se distribúen e cales son as súas características. “Obter esta información é caro”, pode argumentar alguén. Pódeselle dar a resposta de Derek Curtis Bok, cando era presidente da Universidade de Harvard: “Se vostede cre que a educación é cara, probe coa ignorancia”.
Se se rega mal un perímetro de rega, os sales que nunha cantidade moi pequena poden conter as augas de rega acumularanse nos chans e, ao cabo dalgúns anos, a degradación do chan por salinización pode obrigar a abandonar a zona. Unha das causas da decadencia da próspera civilización da antiga Mesopotamia foi a salinización dos perímetros de rega. E non é o único caso. A FAO afirma que dos 230 millóns de hectáreas de chans de regadío no mundo, 45 millóns, o 19,5%, están afectados por problemas de salinidade. Pero non é a única ameaza. Os chans tamén sofren degradación química (perda de fertilidade, acidificación, contaminación por elementos tóxicos); degradación física (compactación, selado superficial, selado permanente); e degradación biolóxica (empobrecimiento en materia orgánica, perda de biodiversidade).
Se comparamos a superficie dos sitios contaminados coa do conxunto de España, a proporción é moi pequena. Con todo, a problemática destes sitios é tan importante que mereceu a atención do lexislador e tan complexa que os científicos do chan expuxeron a necesidade de fabricar chans artificiais (“tecnosoles”) para controlar o problema. A Lei española de Residuos e Chans Contaminados de 2011 fíxose necesaria por un aumento constante da produción de residuos. Todo proceso produtivo xera residuos, polo que a nosa preocupación debe ser que se xestionen ben. Estamos preocupados na prevención, a reutilización e a reciclaxe, que está moi ben, pero temos que ir máis aló e preocuparnos pola degradación silenciosa do conxunto dos chans por erosión ou ao estar sometidos a tensión.
Xa indiquei que a obtención de información de chans está paralizada en España, a pesar de que non se dispón da información cartográfica necesaria cando traballamos con Sistemas de Información Xeográfica en ordenación territorial ou en agricultura. Para a Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía (FECYT), este tipo de investigación non é obxecto de interese desde hai xa moitos anos. A Sociedade Española da Ciencia do Chan agrupa a máis de 500 especialistas en universidades e centros de investigación, un potencial moi importante que podería ser máis produtivo en investigación. É unha cuestión de recursos económicos, non de falta de persoas capacitadas.
“A protección dos chans non mobiliza a ninguén ou a case ninguén”Deberiamos aumentar a nosa preocupación por lograr un desenvolvemento sustentable, tal como definiuno a entón primeira ministra norueguesa Gro Harlem Brundtland: “Aquel que satisfai as necesidades do presente sen comprometer as necesidades das futuras xeracións”. Esta expresión foi acuñada hai moi poucos anos, en 1987, grazas aos traballos da Comisión Mundial de Medio Ambiente e Desenvolvemento das Nacións Unidas. Volvemos atopar á ONU como un organismo que nos chama a atención. Niso estamos empeñados os enxeñeiros agrónomos e os científicos do chan (edafólogos ou sueleros, como nos chaman familiarmente en Latinoamérica). A sustentabilidade é unha utopía á que debemos tender como ideal. As medidas deben encamiñarse de maneira simultánea a aumentar a produción de alimentos, asegurar a súa calidade, protexer os recursos naturais, previr a degradación da calidade dos chans e das augas, cun modelo de desenvolvemento economicamente viable e socialmente aceptable.
O Parlamento inglés na década de 1990 aprobou medidas para que un 60% das novas construcións fixésese reutilizando chan urbano, evitando con iso o selado permanente de novos chans de boa calidade, que en España son os de regadío. O obxectivo alcanzouse a principios dos anos 2000. A laverca Dupont, tan pequeniña ela, fixo cambiar a localización dun deses novos aeroportos tan necesarios. Ela soa? Non, a concienciación social de grupos de persoas que saíron en defensa do seu hábitat. O chan parece que non existe, ou polo menos a súa protección non mobiliza a ninguén ou a case ninguén. De aí a importancia do Ano Internacional dos Chans para conseguir a plena concienciación da sociedade e dos responsables de tómaa decisións sobre a profunda importancia dos chans para a vida humana, a seguridade alimentaria, a adaptación e a mitigación do cambio climático, os servizos ecosistémicos esenciais, a mitigación da pobreza e o desenvolvemento sustentable.
Le máis artigos sobre o Ano Internacional dos Chans. Segue a canle de Medio Ambiente en Twitter @E_CONSUMERma e ao seu autor @ecienciacom.
