Lugares paira preservar e visitar

/imgs/2008/05/espazo-natural01.jpgEn Talaván (Cáceres) áchase un dos últimos rabaños de vaca branca cacereña, una raza moi ameazada e da que xa practicamente non quedan exemplares en España. Os animais, uns 26, conviven con outros rabaños de ovellas na leira O Baldío, dunhas 280 hectáreas, que está a ser reforestada con aciñeiras e alcornoques pola Fundación Global Nature. A fundación implantou nesta leira una xestión agraria que compaxina conservación e produción, e que mostra aos agricultores locais que tal combinación é posible. Ademais, o antigo casarío desta leira cacereña adaptouse paira recibir visitantes e desenvolver actividades de educación sobre o medio natural e rural.

O Baldío é un exemplo do que se denomina custodia do territorio, una fórmula na que os propietarios e usuarios dunha área de interese chegan a un acordo cunha entidade de custodia paira colaborar na preservación e restauración desas terras. Normalmente, a entidade de custodia é una fundación ou asociación sen ánimo de lucro que conta co patrocinio de empresas ou de axudas públicas. O valioso desta fórmula, explica Joan Nogué, director do Observatorio da Paisaxe, é que se utiliza en espazos que teñen moitos valores naturais pero que nunca chegarán a ser parques naturais protexidos. E ao non contar con esa “protección oficial”, convértense en especialmente vulnerables.

A custodia do territorio permitiu restaurar humidais, preservar bosques e conservar contornas de interese paisaxístico. Pero tamén recuperar fauna, flora e razas de gañado autóctonas que se están perdendo pola gandaría intensiva. É a filosofía do mecenado aplicada ao territorio, detalla Nogué, na que “aínda falta moito por facer aquí”. Lugares, en cambio, cunha gran tradición son Norteamérica e Gran Bretaña, onde a xa centenaria National Trust custodia ou mantén en propiedade desde parques, castelos e construcións históricas, até bosques, granxas tradicionais, illas e restos arqueolóxicos, que chegaron ás súas mans por compra, doazón dos propietarios ou acordos diversos. En cifras, suman algo máis de 253.000 hectáreas de terras, 215 casas e xardíns, 40 castelos, 76 reservas naturais, doce faros, 43 pubs e hostais, entre outros. Cada ano reciben até 50 millóns de visitas, das cales doce millóns son visitas pagas.

En España, una das entidades pioneiras en custodia de territorio é a Fundación Territori i Paisatge. Jordi Rozas, do departamento de xestión e adquisicións, explica que moitos cidadáns que coñecen a tarefa da Fundación achéganse por propia iniciativa ás súas oficinas paira avisar dalgunha leira de interese que pode perigar e proporlles a compra ou a custodia. Ás veces é o mesmo propietario das terras que está sensibilizado polo medio ambiente e quere colaborar coa súa leira. E de que depende que se decidan a facelo? “De moitos factores. Dos valores naturais das terras, a paisaxe, a fauna e flora, ou o lugar no que está situada. Non é o mesmo 100 hectáreas no Pirineo que preto de una capital como Barcelona”.

/imgs/2008/05/espazo-natural02.jpgActualmente teñen en custodia uns 60 espazos e máis dunha vintena en propiedade. “Cando compramos un espazo, facémolo paira conservar uns valores. Ese terreo pasa a mans da Fundación, que os debe preservar e así está establecido nos seus estatutos”, explica Rozas.

No caso da custodia, axúdase a outra entidade ou a un particular na xestión do espazo. Paira iso redáctase e propón un plan de xestión, que inclúe accións de conservación da natureza, de reintroducción de flora e fauna, de mantemento da biodiversidade ou técnicas de conservación. Tamén se contemplan medidas paira o uso público do espazo, o que inclúe realizar itinerarios e sinalizalos, incorporar cartelaría e paneis paira informar aos visitantes das peculiaridades da zona, así como instalar mesas, bancos, papeleiras e aparcadoiros.

Co plan na man, negóciase e chégase a un acordo coa entidade pública ou os propietarios particulares das terras, quen se encargan de executar o plan de xestión con recursos propios ou ben con axudas da entidade de custodia. A maioría dos espazos en custodia son de propiedade publica, pero tamén os hai de propiedade privada, o cal é interesante porque “tes a xente vivindo na zona, que che informa de posibles problemas”.

Un elemento interesante na xestión destes espazos é o consello de propiedade social, formado por entidades vinculadas ao espazo (poden ser propietarios pero tamén concellos, asociacións naturalistas, usuarios ou veciños) e coas cales se establece un diálogo paira optimizar a xestión e conservación da zona. Por exemplo, na Montaña de Alinya, un espazo de 5.350 hectáreas adquirido en 1999 pola Fundación, hai 150 habitantes censados, dos cales só 75 habítana permanentemente.

En España hai moitas entidades implicadas na custodia do territorio, e moitos lugares paira visitar, algúns deles moi pouco coñecidos. Estas son algunhas propostas:

Lagoa de Ivars (Lleida): Situada no medio da comarca do Pla d’Urgell, e moi preto da poboación de Vila-sa (Lleida), esta lagoa era coñecida pola abundancia de aves acuáticas. Empezouse a volver encher a partir da primavera de 2005, nun proxecto no que está implicada a Fundación Territori i Paisatge, que adquiriu o espazo. Espérase que volva converterse en punto estratéxico das rutas migratorias de aves.

/imgs/2008/05/espazo-natural03.jpgLeira en Sierra Aracena (Huelva). O Concello de Aroche, co apoio dun patrocinador, salvou una extensión de 2.389 hectáreas da explotación madeireira do eucalipto. Conservan a dehesa tradicional da leira, actualmente una explotación forestal e gandeira de porcino e caprino que conserva a flora e fauna tradicionais. Tamén hai una poboación de voitres leonados e negros, integrados no funcionamento diario da leira e que son o seu principal atractivo. Mantense un muladar paira alimentar aos voitres, e una poboación de cervos que se alimenta nos mesmos pastos que o gando. Máis información: Rede Andaluza de Custodia e Xestión do Territorio

Lagoa de Nava (Palencia). É o antigo “Mar de Campos”, que foi até os anos 40 un dos maiores humidais de España, cunha superficie de 2.500 hectáreas e até 5.000 en anos de grandes precipitacións. Esta lagoa esteparia foi desecada hai medio século paira o seu uso agrícola e gandeiro. A Fundación Global Nature iniciou os primeiros traballos paira alagar 150 hectáreas no municipio de Fontes de Nava. Actualmente, a lagoa recuperada ocupa 300 hectáreas e foi recolonizada por multitude de especies de aves.

O Planerón (Zaragoza). Neste ecosistema estepario de 500 hectáreas, pódense atopar aves de gran interese, como a ganga, a ortega, a avutarda, a laverca de Dupont, así como réptiles, todas elas especies ameazadas na península Ibérica. A reserva, no municipio de Belchite, foi creada por SEO/BirdLife en 1992 mediante a compra ou cesión de terreos, e desde entón mantena en custodia. Actualmente ten una superficie dunhas 700 hectáreas, nas que se combinan programas de investigación, educativos e de promoción agroambiental, como os cultivos ecolóxicos de cereais, cos cales se elabora pasta.

Lles Plans de Son (Lleida). Cerca do Parque Nacional de Aigüestortes e do lago de Sant Maurici, áchase esta rexión de alta montaña, una das máis atractivas e mellor conservadas dos Pireneos, en válelos d’Aneu. Alí instalouse un centro integrado na paisaxe, semisoterrado nun prado natural, onde os visitantes pódense aloxar, e un centro de fauna. Máis información: Fundación Territori i Paisatge.