O biodiésel: a alternativa ao alcance do consumidor

No noso país hai máis de 200 estacións que contan con chafarices de biodiésel, que na súa maioría proceden de mesturas de aceites vexetais limpos, procedentes da colza ou a soia. Pode usarse mesturado co gasóleo ou puro nos vehículos diésel modernos. É posible que nalgúns vehículos preséntense problemas de compatibilidade e só se poida usar mesturado polo que, ante a dúbida, é mellor que o consumidor consulte co fabricante do seu automóbil. Pola súa banda, usar bioetanol é algo máis complicado, xa que non hai apenas chafarices deste biocombustible en España. En coches de gasolina pódense usar mesturas de gasolina e bioetanol (até o 15%), pero o consumidor non atopa tampouco esas mesturas nas gasolineiras porque non se comercializan. Así, pódese dicir que a presenza dos biocombustibles en España está protagonizada, aínda que nun baixo porcentaxe fronte á gasolina e o gasóleo, polo biodiésel.

O biodiésel pode obterse de graxas vexetais (a mellor opción), de graxas animais (opción estudada pero apenas usada porque xera problemas) e de aceite usado. En Occidente optouse maioritariamente polos aceites vexetais limpos, e paira obtelos hai plantacións de colza, girasol ou soia destinadas exclusivamente á súa produción.

En China, en cambio, o aceite de cociñar usado é, xunto ás graxas animais, una das materias primas básicas paira o biodiésel. Segundo un informe do World Watch Institute, calcúlase que as cociñas dos restaurantes chineses xeran millóns de toneladas de aceite residual cada ano. O seu destino até hai uns anos era ou ben refugalo ou ben reutilizalo en cociñas de menor nivel, o que contribuía a frecuentes intoxicacións alimentarias. Desde o ano 2001 empezáronse a usar, ademais, paira a produción de biodiésel. Neste país oriental, cunha demanda crecente de enerxía paira automoción, os aceites usados son una opción fácil e máis alcanzable: en 2001, una tonelada de aceite usado custaba uns 212 dólares, fronte aos 350 dólares dunha tonelada de diésel baseado no petróleo.

O gran hándicap do biodiésel sigue sendo o seu prezo. Aínda que nas gasolineiras españolas atópase ao mesmo prezo que o gasóleo, os produtores sosteñen que non é competitivo a pesar de que existe una exención fiscal paira o biodiésel. Pode rebaixarse o prezo? Iso é o que se esta estudando de diversas formas.

Una forma de abaratar o biodiésel sería simplificar o proceso catalítico paira a súa obtención.

O biodiésel, que se define como una mestura de ésteres metílicos de ácidos grasos, conséguese a través de una reacción química denominada ‘transesterificación’ a partir de dous produtos basee, a graxa vexetal que se usa como materia prima e metanol, e coa adición dun catalizador que acelera a reacción (normalmente potasa disolta). É un proceso relativamente sinxelo que se realiza a temperaturas baixas, de 40 a 60 graos Celsios.

A dificultade está no catalizador, a potasa, que se disolveu previamente e que despois, tras a obtención do biodiésel, é necesaria a súa extracción. “Iso require separar, purificar, separar o catalizador sobrante, lavar o produto”, explica o químico Manuel López, do CSIC. Tamén xera augas residuais sobrantes que hai que tratar con posterioridade. A separación do catalizador una vez usado é un dos aspectos da produción que se poderían mellorar se se dispuxese dun catalizador sólido, que non se disolvese e que paira a súa extracción bastase, simplemente, con sacalo da mestura paira reutilizalo nunha nova reacción. Iso é o que estuda o grupo de investigación de Manuel López no Instituto de Catálisis e Petroquímica do CSIC, que teñen un catalizador sólido reutilizable en fase de estudo.

Outra vía paira abaratar o biodiésel sería baixar os custos da materia prima:

conseguir mellores rendementos nas plantacións agrícolas, mellorar as sementes e a obtención do aceite. Aí pode haber, apuntan algunhas voces, máis marxe de manobra. No ano 2006 había en España 223.000 hectáreas de cultivo paira a obtención de biocombustibles, cifra que se espera elevar en breve. Estas plantacións teñen una axuda da Unión Europa de 45 euros por hectárea, cifra que o sector quere subir até 90 euros co fin de facer estes cultivos atractivos paira os agricultores e así potenciar a produción. E é que o consumo de biocombustible segue supondo en España moi pouco: apenas un 0,44 % do total en 2006. Non se cumpriu o compromiso que pedía a Unión Europea dun 2% do total paira o ano 2005 e aínda se está moi lonxe do 5,75 % que haberá que alcanzar en 2010.

Precisamente aí, na ampliación dos cultivos, viuse un posible perigo ecolóxico. Díxose que a demanda e os incentivos que fan atractivo este tipo de cultivo pode levar ao desenvolvemento de plantacións de forma indiscriminada ou a que os agricultores se deixen levar por prácticas pouco ecolóxicas. É o que parece suceder no Sueste Asiático, segundo informaba recentemente o Worldwatch Institute, onde algúns bosques e humidais de interese ecolóxico foron transformados en plantacións de aceite de palma paira biodiésel. Outro aspecto de risco é que, se se incentivan e resultan máis rendibles os cultivos paira enerxía, estes poidan entrar en competición coas plantacións da mesma planta destinada a alimentación, o que podería levar a un encarecemento do alimento ou, simplemente, á desaparición dese cultivo paira alimento.

O debate esténdese até a eficacia dos biocombustibles nas reducións. Díxose que cultivar e cultivar esa materia prima require máis enerxía fósil e emisións das que o biocombustible aforrará despois, xa que as máquinas das granxas (tractores, cosechadoras) funcionan con combustibles fósiles. Ademais, requírese fertilizantes e outros compostos químicos procedentes do petróleo.

No entanto, unha análise publicada na revista Science en 2006, contrastaba os datos das necesidades enerxéticas e de fertilizantes dunha plantación paira obter biocombustible (naquel caso, paira obter bioetanol) e concluía que as contas seguían sendo favorables: incluíndo todas as emisións, o bioetanol obtido do millo seguía evitando un 13% dos gases de efecto invernadoiro fronte á gasolina; se a plantación era de cana de azucre, a redución chegaba até o 96%. E se o etanol obtense de material de celulosa, como residuos de cultivos ou plantas leñosas, a redución chegaría ao 100% segundo datos da Axencia Internacional da Enerxía.

Pola súa banda, co biodiésel conséguese reducir a emisión de monóxido de carbono, de hidrocarburos, de partículas de hollín e de xofre. E tamén una redución considerable en CO2. “O que non reduce é óxido de nitróxeno”, detalla Manuel López, “mesmo se pode dicir que hai un lixeiro incremento”. Aínda así, o balance xeral compensa. En primeiro lugar, porque si se dá una redución porcentual nas emisións do automóbil e, en segundo lugar, porque se asume que o CO2 que emite o biocombustible é absorbido polas plantas dos cultivos enerxéticos. É o que se chama o balance neto das emisións.

“O biodiésel e o bioetanol van ver aumentados o seu consumo nos próximos anos pero non van substituír ao petróleo porque non hai biomasa suficiente paira iso”,

engade López. Espérase que os biocombustibles cheguen a substituír entre o 20% e o 40% dos combustibles paira a década que vai entre o 2030 ou o 2040. “A substitución total non a vexo. Suponse que mentres se chega ao desenvolvemento do coche de hidróxeno, os biocombustibles exponse como una transición”, afirma este experto. Que esa transición sexa beneficiosa paira o medio ambiente dependerá de como se expoña a industria dos biocombustibles. Estes poden ser producidos e usados de forma que reduzan emisións, creen traballo e beneficios, dependan do petróleo e manteñan un custo baixo para o consumidor, segundo sinalaba unha análise do Worldwatch Institute. Con todo, leste mesma análise di que “se non se ten coidado en crear una infraestrutura da industria do biocombustible que sexa respectuosa co medio ambiente, os efectos positivos deste cambio enerxético veranse amplamente diminuídos”.