Pragas de formigas: a forza da multitude

/imgs/2009/02/formigas-hoja01.jpg

Segundo ANECPLA, a Asociación Nacional de Empresas de Control de Pragas, nos dous últimos anos está a observarse una maior incidencia de pragas de formigas. Coas temperaturas máis suaves no inverno e un adianto da primavera, os animais prolongan o seu ciclo de reprodución, o que leva maior capacidade de multiplicación e, por tanto, un aumento da súa capacidade invasiva.

No entanto, hai máis razóns. Por unha banda, a proliferación de urbanizacións de casas con xardín incrementou as probabilidades de que as formigas entren en contacto con humanos. Doutra banda, moitas formigas acaban por nidificar dentro ou moi preto da estrutura dos edificios, onde achan temperatura suficiente paira manter a actividade durante o inverno grazas á calefacción ou a outras fontes de calor. Casas, hospitais, cociñas grandes, ou invernadoiros poden supor un inesperado microclima adecuado paira as formigas, o que explicaría que se estean dando casos de pragas durante os meses máis fríos.

/imgs/2009/02/greta-hormigas01.jpgAínda que non hai un rexistro de que especies son as que adoitan causar as pragas domésticas, si se sabe que una das máis problemáticas é a formiga arxentina, Linephitema humile. Trátase dunha especie invasora orixinaria de Sudamérica que se expandiu por todo o mundo e que está a desprazar ás especies autóctonas.

Así mesmo, hai outra especie que podería dar problemas no futuro no noso país: Lasius neglectus, a pequena formiga de xardín que se estendeu rapidamente por Asia e Europa. Foi descrita como especie por vez primeira en 1990, en Hungría, onde se descubriu que había infestado un barrio enteiro de Budapest. Desde entón, detectouse en localidades de toda Europa, habitualmente en parques e xardíns, onde elimina ás especies autóctonas e acábase introducindo nas casas. Lasius neglectus áchase a miúdo en zonas onde se modificou a contorna, como en urbanizacións nas que se cortou a vexetación arbustiva pero mantivéronse as árbores.

/imgs/2009/02/hormigas001.jpg

Una rede de centros de investigación europeos, entre eles a Universidade Autónoma de Barcelona (UAB), realizou o primeiro estudo integrado sobre a especie Lasius neglectus e o seu comportamento, morfología, xenética, recoñecemento químico e carga parasitaria. O que se coñece desta formiga “explica por que algunhas especies poden ser tan boas invasoras” din os investigadores da UAB. “E avísanos de que, das máis de 12.500 especies de formigas que se coñecen, bastantes máis nos poden dar dores de cabeza se non se toman medidas apropiadas”.

Una das claves que explica a capacidade invasiva das formigas é a súa forma de crear os niños. Tanto Lasius neglectus como a formiga arxentina teñen a mesma estrutura social: moitas raíñas nun niño, ausencia de agresión entre os niños, fecundacións dentro do niño e crecemento da colonia por gemación, é dicir, como una mancha de aceite. O feito de que a fecundación da raíña realícese no mesmo niño aumenta moito a seguridade da reprodución. A raíña non salgue ao exterior voando paira reproducirse, como no caso doutras especies, senón que se aparea no mesmo niño. E cando una raíña crea un novo niño, bástalle con desprazarse uns metros cunhas poucas obreiras paira establecer un novo niño moi próximo ao primeiro (crecemento por gemación). Niño a niño, as formigas acaban estendéndose ao longo de quilómetros e acaban formando o que os expertos denominan supercolonias. “A definición de supercolonia é algo que aínda está en discusión pero a efectos prácticos entendemos que se basea na ausencia de agresión entre niños próximos”, explica Xavier Espadaler, profesor do Departamento de Bioloxía Animal da UAB. Si a todos estes factores engádeselles a falta de inimigos naturais, como os parásitos e os patógenos -o que sucede cando os insectos foron desprazados a lugares afastados, normalmente de forma accidental por transporte de terras ou outros produtos-, entón as formigas alcanzan una capacidade de expansión extraordinaria.

No ano 2002, investigadores da Universidade de Lausanne (Suíza) identificaron una supercolonia de formigas arxentinas, con millóns de niños e millóns de individuos xeneticamente iguais, que se estendía ao longo de 6.000 quilómetros de costa mediterránea e atlántica. Neste caso, a homogeneidad xenética tamén se explica porque todas esas formigas procedían do mesmo grupo, que cara a 1920 debeu entrar en Europa, procedente dalgún lugar de Arxentina.

/imgs/2009/02/hormiguero01.jpgAo recoñecerse como iguais, as formigas cooperan e non loitan entre elas. “Podiamos mesturar formigas arxentinas de España e de Italia e non había agresión entre elas”, explicaban os investigadores da Universidade de Lausanne, “estabamos moi sorprendidos”. Normalmente, as formigas son grupos pequenos, que compiten cos niños veciños polo territorio, o que acaba sendo un método de control da poboación. No caso das arxentinas, este elemento de control desapareceu.

En Europa, só hai outro grupo de formigas arxentinas que difire xeneticamente e que forma una segunda colonia, que no ano 2002 só se localizaba en Cataluña. Actualmente estendeuse a máis zonas de España. Xavier Espadaler detalla que “en España e nas rúas de cidades como Barcelona atópanse as dúas supercolonias. Entre elas loitan a matar. Ninguén controlou a expansión”.

Pola súa banda, a especie de xardín Lasius estendeuse por toda Europa e chegou a zonas máis frías que até agora non estaban afectadas por pragas tropicais. Cara ao norte, chegou até Jena (Alemaña), Gantes (Bélxica) e Varsovia (Polonia). En España, de momento só se acha no nordeste. Podería chegar a estenderse tanto como a formiga arxentina? Xavier Espadaler, “en principio” non esperase que se estenda demasiado. Quizá só “onde o clima sexalle favorable e iso implica un mínimo de humidade todo o verán; ou sexa, xardíns ben regados, en zonas urbanas ou moi modificadas por actividades humanas, como campos de golf ou zoos”. Pero, engade este especialista, é algo moi difícil de predicir.

Algo que tamén preocupa aos especialistas é que se acharon trazos biolóxicos “proclives á invasión” na formiga de xardín turca, una especie próxima a Lasius neglectus e que até agora era totalmente inofensiva. Isto implica, din desde a UAB, “que o transporte involuntario que facemos os humanos no tráfico internacional e no comercio leva indefectiblemente ao transporte de especies cara a hábitats novos”, o que perturba o equilibro do ecosistema “favorecendo a transición de especies introducidas a pragas que poden ser devastadoras”.

Como praga, as formigas invasoras poden causar efectos na flora e a fauna locais. Ao desprazar ás formigas autóctonas, que dispersan as sementes de numerosas plantas, acaban afectando á propia supervivencia das plantas. En Sudáfrica viuse como a introdución da formiga arxentina ha producido por esa razón a extinción de moitas variedades locais de plantas. E en California hase visto que o declive dalgúns lagartos que se alimentan de, entre outras cousas, formigas autóctonas, está relacionado coa chegada da formiga arxentina invasora.

/imgs/2009/02/praga-hormigas01.jpg

Una praga no fogar pode ser non só una molestia constante senón un posible risco sanitario si as formigas paséanse constantemente polos alimentos. Como loitar contra elas? E como facelo de forma máis ou menos ecolóxica?

Algúns especialistas consultados aconsellan, como primeiro paso, tentar saber de que especie de formiga trátase, xa que cada una ten puntos débiles por onde atacar. Na páxina web formigas.org hai imaxes da maioría de formigas que poden causar problemas.

Se a casa ten xardín, uno dos primeiros pasos é controlar a presenza de pulgones e cochinillas, xa que as formigas adoitan estar asociadas a eles. Xa no interior, se a “invasión” localízase nunha zona da casa, pódese tentar controlar ese foco cunha combinación dalgún dos insecticidas que hai no mercado e ser moi coidadosos cos restos de comida: as formigas ven atraídas por calquera cousa que sirva de alimento, así que convén evitalo. Se a praga está na cociña hai que ser especialmente rigorosos: pódense limpar as superficies e eliminar os cheiros empregando una mestura de auga e amoníaco, ou auga e vinagre; gardar as galletas e outros alimentos doces en latas ou recipientes herméticos; gardar o mel e o azucre na neveira; non deixar nunca pratos sucios ou restos de comida; utilizar un cubo de lixo metálico que ille cheiros e peche ben… Con constancia, pódese chegar a controlar o foco.

Respecto ao insecticida, no mercado hai algunhas formulaciones ecolóxicas, en forma de crema, totalmente inodoras e non tóxicas paira os animais domésticos, que permiten controlar mellor a cantidade aplicada en pequenos recunchos sen ter que pasar pola consabida vaporización daqueles en forma de spray.

No entanto, aínda sendo efectivos, os insecticidas non fan milagres e controlar o foco pode pasar por aplicacións repetidas en diversos lugares. Tamén hai repelentes naturais. Tanto o amoníaco como o vinagre son repelentes, pero a súa efectividade é breve: a mellor baza destes produtos é que son uns excelentes desengrasantes e limpando con eles elimínanse outros cheiros atractivos paira as formigas, pero non evitasen o seu paso. Hai repelentes baseados en plantas, pero a súa efectividade tamén é limitada. Por exemplo, algunhas persoas esparcen follas de poleo menta, tanaceto e menta sobre as superficies paira evitar que as formigas pasen. Follas de loureiro, cravos de cheiro ou pementa espolvoreada son usados tamén como antihormigas. No entanto, se a situación é de praga, as formigas acharán a forma de pasar, se non por aí, doutra banda, cinco centímetros máis arriba ou máis abaixo.

Se a praga é especialmente molesta e o consumidor decide contactar cunha empresa antiplagas, é importante que se asegure que a compañía estea acreditada paira o uso de biocidas, que use produtos rexistrados polo Ministerio de Sanidade e que emita un certificado que garanta a efectividade do tratamento.