España non é unha zona de alta sismicidad, pero tampouco está libre de posibles terremotos, que poderían alcanzar o grao 6 ou 7 na escala Richter. Para realizar predicións fiables, púxose en marcha Topo-Iberia, “o proxecto en ciencias da Terra máis importante de España ata a data”, segundo un dos seus responsables, Roberto Rodríguez. Este experto do Instituto Xeolóxico e Mineiro de España (IGME) desmente algunhas das afirmacións que se lanzaron nos últimos meses: nin a Terra pasa por unha época de especial sucesión de fenómenos catastróficos, nin os volcáns e os terremotos máis violentos están relacionados. En canto ao volcán de Islandia que trastornou a navegación aérea europea, Rodríguez sinala que estará activo “unha longa tempada”.
“Topo-Iberia dispón dun orzamento de 5,4 millóns de euros, dúas redes distintas de observación e a participación de 107 científicos”É, con toda probabilidade, o proxecto en ciencias da Terra máis importante desenvolvido en España: dispón dun orzamento de 5,4 millóns de euros, dúas redes distintas de observación (GPS e estacións sísmicas) e a participación de 107 científicos de dez institucións. Poderase modelizar a estrutura da cortiza terrestre e cuantificar a súa deformación na península. Cos datos obtidos, poderanse emitir recomendacións sobre as áreas de España onde as normas sismorresistentes para a construción deberán ser máis rigorosas.
O rexistro histórico en España non é como o das zonas de sismicidad máis catastróficas do mundo. Pero non hai que esquecer que hai algo máis de 250 anos tivo lugar o terremoto de Lisboa, que causou 40.000 mortos. En España tamén se notou e morreron 2.000 persoas. Outro terremoto histórico, como o de Granada de 1882, causou máis de mil vítimas.
“O risco dun terremoto en España non é inminente”Temos un risco sísmico medio no sueste peninsular (Granada, Almería, Alacante e Murcia) e baixo no resto, e un risco volcánico medio na Palma e en Tenerife. En Lanzarote, non parece que haxa agora unha caldeira volcánica activa como nas outras dúas illas. Topo-Iberia podería pór de relevo outras zonas de risco sísmico sen rexistro histórico, como a zona entre Lugo e León.
Significa dúas cousas: primeiro, o risco dun terremoto non é inminente, a súa periodicidade é decenas ou centos de anos, e segundo, a partir das características da cortiza, polo que se coñece ata agora, pódese deducir que é difícil que na península ibérica haxa terremotos superiores a 8 graos na escala de Richter. Os máis importantes serían de escala 6 ou 7 como moito. No caso do vulcanismo é igual. Canarias non é tan activa como Islandia ou os Azores e os datos históricos que se teñen sinalan que non houbo erupciones moi catastróficas. En Lanzarote viviron con erupciones case permanentes entre 1826 e 1832 e non morreu nin un só cidadán.
“En Chile, un sistema similar a Topo-Iberia predixo o ano anterior que habería un gran terremoto”Con Topo-Iberia pretendemos predicir que nun prazo curto de tempo póidase orixinar un terremoto de certas características. Os institutos de geofísica francés e chileno teñen na zona de Concepción (Chile) desde fai dez anos un sistema similar. En 2009, calcularon que desde o último terremoto catastrófico, en 1835 (descrito por Darwin), había un desprazamento acumulado de dez metros. Predixeron que de forma inminente, que en xeoloxía é falar dos próximos anos, ocorrería nesa zona un terremoto de entre 8 e 8,5 na escala de Richter, como así foi.
Desde que se conta co Código Técnico da Edificación, obrígase a construír en función da zonificación sísmica do país e, en principio, suponse que se cumpre.
“O Código Técnico da Edificación obriga a construír en función da zonificación sísmica do país”Non é exacto. Hai dúas clases de sismos. Uns si están relacionados co vulcanismo, xa que se xeran polo propio ascenso do magma, pero non son demasiado importantes. Os catastróficos, como o de Chile, orixínanse en bordos de placas que friccionan e xeran unha tensión acumulada que se libera cada certo número de anos.
Islandia, xunto con outras illas do Atlántico, como os Azores, son illas volcánicas vinculadas a unha greta no medio do océano provocada pola separación permanente da placa europea e africana respecto da placa americana. É como tirar en sentidos opostos dun material non ríxido, como a cortiza terrestre, no que se crea unha sutura pola que ascende o magma.
“A Palma e Tenerife teñen un risco volcánico medio”O problema destas illas é que a alimentación magmática é permanente, así que, con toda probabilidade, haberá vulcanismo activo en Islandia durante unha longa tempada.
Non é así, se se ten en conta unha perspectiva temporal de escala xeolóxica (miles a millóns de anos). A Terra é un planeta vivo e, por tanto, en axitación constante. É verdade que na historia da Terra hai acontecementos catastróficos singulares, pero non estamos agora neses momentos. Outra cuestión é que a civilización actual montouse nun equilibrio inestable co medio ambiente. Non é lóxico acumular 130 millóns de persoas no Delta do Ganges, que se alaga de forma periódica, ou crear grandes concentracións urbanas en zonas de elevada actividade sísmica. Non é tanto loitar contra os fenómenos naturais, moitos deles ineludibles, senón facer políticas que nos permitan adaptarnos a eles.
“Con toda probabilidade, haberá vulcanismo activo en Islandia durante unha longa tempada”Todo é mellorable, pero poderíase dicir que son equiparables aos de EE.UU. ou algúns países europeos.
A rede de 40 GPS de precisión detecta movementos de escala milimétrica que ocorren baixo os nosos pés. Se nunha zona hai un desprazamento de dez milímetros ao ano e non hai documentado ningún terremoto catastrófico desde hai 100 anos, poderíase predicir que se xerará un terremoto dunha potencia determinada nun tempo próximo.
“Non é exacto afirmar que terremotos e volcáns están relacionados”Ter máis estacións e podelas manter durante máis tempo. A rede está despregada desde finais de 2007 e prevese mantela ata mediados de 2012, xa que se requiren, polo menos, cinco anos para que os datos sexan precisos e representativos. Logo esperamos que as administracións o apoien, pero non está garantido.
A web do proxecto ten unha parte para o gran público e outra de acceso limitado aos investigadores do mesmo.
Luís Roberto Rodríguez Fernández (A Virxe do Camiño, León, 1952) é doutor en Xeoloxía pola Universidade de Oviedo. Desde 1999, é xefe da área de Cartografía Xeolóxica do Instituto Xeolóxico e Mineiro de España (IGME) e responsable do proxecto Mapa Xeolóxico Nacional (Magna) a escala 1/50.000. Participou en varios proxectos de investigación internacionais, en Arxentina e na Antártida, entre outros.
