A adicción aos psicofármacos é un problema grave e cada vez máis frecuente. Entre os anos 2004 e 2009, o consumo de tranquilizantes aumentara nun 40% en España. Hai diferentes tipos de psicofármacos, pero os tranquilizantes (como os sedantes, os hipnóticos e os ansiolíticos) xeran máis problemas de abuso que calquera outro. Ademais, o seu excesivo consumo é un lastre para as arcas do sistema sanitario público. Só en tranquilizantes, o Goberno desembolsa cada ano preto de 231 millóns de euros.
Cada vez aténdese a máis persoas por problemas derivados do abuso dos psicofármacos, unha cuestión que afecta máis a mulleres que a homes, porque elas os consomen en maior medida. A primeira dificultade para solucionar esta adicción é que moitas persoas son adictas, pero non son concientes. Ademais, estes medicamentos son legais, fáciles de conseguir e, sobre todo os tranquilizantes, baratos. Lonxe queda do perfil do adicto a drogas ilegais, como a heroína, asociado a poboación marxinal e con mala saúde.
Para Branca Brigos, psicóloga clínica do centro de desintoxicación Instituto Hipócrates, “o factor importante para falar dunha adicción non é o tempo que dure a toma de psicofármacos, senón a necesidade de tomar máis cantidade para conseguir os mesmos efectos, a incapacidade de enfrontarse a situacións da vida sen tomarse unha pastilla, o medo a quedar sen elas…”. É unha adicción que afecta a tres niveles: o fisiológico, porque o corpo pide máis dose; o cognitivo, pois o pensamento da persoa está centrado en conseguir ou consumir as pastillas; e o conductual, porque algunhas persoas realizan accións que nunca farían se non tivesen a adicción.
Os síntomas máis fáciles de detectar por parte de amigos, familiares ou compañeiros de traballo son “o illamento, os cambios de actitude ou de humor, deixar de realizar actividades habituais, a perda ou deterioración das relacións sociais ou problemas no traballo”, apunta Fidel Riba, director médico do Centro Terapéutico Marenostrum.
Combinación habitual
Illamento, cambios de humor, abandono de hábitos ou a deterioración das relacións sociais son algunhas dos sinais dunha adicción
É infrecuente que unha persoa sexa adicta só a estes medicamentos. A combinación máis habitual é a adicción ao alcol e os psicofármacos, seguida de alcol, cocaína e psicofármacos. “Moitas persoas chegan á clínica convencidas de que o seu problema ten que ver só cun tipo de droga (legal ou ilegal) e debemos dicirlles que tamén teñen un problema cos tranquilizantes”, comenta Brigos.
Os psicofármacos non teñen a mala fama do alcol, a cocaína, o cannabis ou a heroína. Por iso, numerosas persoas con problemas de dependencia non son conscientes diso. “Como llos ha recetado o médico, pensan que non pasa nada. Con todo, só se se consomen ben non haberá ningún problema”, explica José María Vázquez-Roel, psiquiatra especialista en adiccións da Clínica Capistrano.
Non afrontar a ansiedade
Unha explicación para o abuso de tranquilizantes é que moitas persoas se adoitan a evitar a ansiedade e as situacións que a provocan. Prefiren o atallo da pastilla antes que enfrontarse aos problemas cos seus recursos persoais e, así, non aprenden a xestionar a súa ansiedade. Os afectados poden ser de idades e niveis sociais moi diferentes, pero comparten uns trazos comúns: sofren medo, adoitan padecer síntomas depresivos, evitan as situacións que lles causan ansiedade e han interiorizado que non poden resolver os seus problemas sen fármacos e, mesmo, tómanos antes dunha situación que, talvez, póidalles crear ansiedade.
Doutra banda, as persoas adictas teñen unha predisposición biolóxica a selo. Non todo o mundo que toma psicofármacos ou que non sabe enfrontarse á ansiedade desenvolve unha adicción. Todas as drogas actúan no sistema de recompensa cerebral. “Cando un acto é pracenteiro, o cerebro quere que se repita. Pasa co sexo, coa comida, coa diversión. E as drogas en xeral actúan neste sistema”, explica Riba. Os tranquilizantes causan o efecto pracenteiro de reducir a ansiedade. Ademais, é unha adicción que non avisa: aos poucos auméntase a dose e chega un día que xa non hai volta atrás.
Á parte dos factores biolóxicos e psicolóxicos, é necesario sinalar outras causas que provocan o continuo aumento do seu consumo en España. Vázquez-Roel pon o acento na saturación do sistema sanitario público, que deixa pouco tempo por paciente ao profesional e leva a que este saque “rapidamente o receitario. Isto orixina outro problema, que a factura farmacéutica sexa moi elevada”. Ademais, a psicoterapia privada esixe un desembolso económico que non todo o mundo está disposto a asumir.
O tratamento
Os expertos recomendan que, sempre que se queira reducir ou interromper o consumo de psicofármacos, fágase baixo control médico. En España hai numerosas clínicas de desintoxicación onde se tratan diferentes adiccións. “Hai que porse en mans dun profesional“, indica Riba. “Cando ingresa alguén, primeiro investígase que consome e en que cantidade, para calcular canto se pode baixar a dose sen que haxa síndrome de abstinencia, que no caso dos tranquilizantes, é moi duro”. Se unha persoa adicta deixa de tomar os tranquilizantes de golpe, sufrirá unha síndrome de abstinencia con náuseas, vómitos, mareos, ansiedade e taquicardia.
O ingreso nunha clínica de desintoxicación dura entre oito e dez semanas. A persoa sae sen consumir nada e realízase un seguimento que pode prolongarse durante varios anos. O tratamento non se centra só en eliminar o consumo de psicofármacos, é necesario aprender a afrontar a ansiedade.
“Nunha segunda fase do tratamento, cando a persoa está case desintoxicada nun plano físico, hai que iniciar a fase de deshabituación”, comenta Brigos. O individuo sofre menos temores e é o momento en que debe empezar a aprender que non necesita os fármacos. Por tanto, hai que tratar a ansiedade desde un punto de vista psicoterapéutico. Trabállase a área cognitiva para que modifique pensamentos desadaptativos (“non podo enfrontarme a unha reunión no traballo se non tomo un tranquilizante”), a emocional con técnicas de relaxación e a conductual, para que empezo a aceptar que debe enfrontarse a situacións sen medicarse.
A ninguén lle gusta sentir ansiedade, pero é necesaria. É un mecanismo de alerta que avisa dalgún perigo, sexa real ou imaxinario. Sentir ansiedade é a forma que ten o organismo de prepararse para resolver un problema. É positivo porque permite estar capacitados para afrontar moitas das situacións que se dan na vida: unha entrevista de traballo, un exame, unha mala noticia, etc. No entanto, chega un punto no que, para moitas persoas, vólvese intolerable. Xa non é adaptativa, senón que bloquea. Interfere na vida laboral e social e, ademais, causa malestar. Os síntomas da ansiedade son moi variados: taquicardia, sudoración, palpitaciones, mareo, tremores e pensamentos obsesivos e negativos, entre outros.
Calcúlase que un 20% das persoas sufrirá algún problema de ansiedade durante a súa vida e os tranquilizantes axudan a combatela. Pero non deben converterse nunha solución eterna. Son un bo remedio durante un tempo determinado e para un problema concreto, sempre baixo prescrición médica. No caso de que a ansiedade interfira de maneira continua na vida dunha persoa, é recomendable iniciar un tratamento psicoterapéutico. José María Vázquez-Roel lembra unha frase do filósofo Ludwig Wittgenstein: “A ansiedade é a panca que move o mundo”. Na súa opinión, obriga a resolver os problemas, “pero cando se borran con psicofármacos, non se resolven e un non se adapta ás esixencias da vida. É necesario afrontar os problemas, aínda que sexa con ansiedade, para aprender a superalos”.
