Alexitimia, a incapacidade de expresar emocións

Un veciño, una amiga, un compañeiro… Todos coñecemos a persoas que parecen non inmutarse por nada, non sentir nin frío nin calor. Son persoas que non expresan a súa afectividad con palabras nin xestos: nin botan as campás ao voo cando teñen una alegría, nin mostran dor cando lles sobrevén una desgraza. Moitos deles poden sufrir alexitimia, unha desorde caracterizada pola incapacidade paira recoñecer e expresar emocións. O termo empregado paira referirse a este problema de nome case impronunciable é de orixe grega e significa literalmente «sen palabras paira as emocións» (da : non; lexis: palabra; timos: afectos).

O termo foi acuñado en 1972 polo psiquiatra estadounidense Peter Sifneos paira describir «un problema». Porque a alexitimia, en sentido estrito, non é una enfermidade; tampouco un trastorno. En realidade, como sinala José Menchón, do equipo de Psiquiatría do Hospital de Bellvitge, en Barcelona, é una interpretación clínica paira referirse ás persoas que non poden explicar os seus sentimentos. Emocións que, xeralmente, poden chegar a somatizar e expresar de modo físico.

De feito, una das claves paira detectar que una persoa pode presentar o cadro de alexitimia é a cantidade de problemas físicos que padece (herpes, eccemas, dores de cabeza, fibromialxia), dores paira os que ningún especialista acha resposta e que adoitan responder á ansiedade que provoca o feito de ter enterradas as emocións, ás que dan saída mediante estas doenzas.

A alexitimia pode ter a súa orixe en dous ámbitos: o psiquiátrico ou o da neurocirugía, campo no que segundo indica Enrique García Bernardo, xefe do Servizo de Psiquiatría do Hospital Gregorio Marañón de Madrid, utilízase menos este termo. Como explica o psiquiatra, as intervencións cerebrais dos anos sesenta eran máis invasivas que na actualidade, pero aínda hoxe, aínda que hai operacións que deixaron de practicarse de maneira habitual (como a lobectomía frontal), as intervencións de neurocirugía poden deixar, entre outras secuelas, alexitimia. Neste caso trátase de alexitimia secundaria, sobrevinda tras un problema alleo á personalidade do paciente. Este tipo de incapacidade paira recoñecer e expresar emocións é máis evidente que a alexitimia primaria, que padece o individuo como un trazo da súa personalidade e é de menor intensidade, segundo sinala José Manchón.

Os casos máis graves da alexitimia provocada pola neurocirugía son os daquelas persoas que tras a extirpación dun tumor no cerebro, ou por mor de una lesión, cambian de personalidade e perden capacidade emocional. Como sinala Manchón, algunhas destas persoas son máis frías e indiferentes que antes de ser operadas. A causa deste cambio radica nun dano accidental nos tecidos ocasionado por unha cirurxía cerebral. Tamén pode tratarse dunha disfunción na comunicación entre os hemisferios do cerebro que controlan os lados racional e afectivo.

A incapacidade de expresar sentimentos tras a cirurxía tamén pode deberse a lesións, como a desconexión entre o sistema límbico do cerebro, que detecta os estímulos fisiológicos que xeran a emoción, e o neocórtex, a zona que recoñece a emoción e permite expresala. Finalmente, tamén poden darse estados transitorios en persoas sometidas a intervencións moi agresivas ou a situacións de alta tensión. Interprétase, nestes casos, como algo parecido a un mecanismo de defensa fronte á agresión que están a sufrir.

No caso da alexitmia primaria, a súa orixe pode atoparse nunha predisposición xenética, ter ese trazo da personalidade desde o nacemento. Pero, ademais, existe o factor social, a educación afectiva que se recibe. Segundo expresa Enrique García Bernardo, moitos de entre quen padecen esta desorde creceron en familias onde os sentimentos non se expresaban, polo que eles aprenden a non facelo e chegan mesmo até a negación dos mesmos. Por iso recalca a importancia da educación emocional, «xa que canto mellor recoñeza as súas emocións una persoa, máis capacidade terá paira ser feliz e vivir en sociedade».

As persoas con alexitimia son moi caladas e teñen una personalidade introvertida, tendente ao illamento, aínda que elas non teñen a sensación de soidade. Segundo asegura Manchón, non son conscientes de ter un problema, polo que non sofren por esta incapacidade emotiva. Coincide con esta opinión Enrique García Bernardo, quen asegura que, a pesar de ter bloqueada a súa vida emocional, os alexitímicos senten normais.Os principais trazos da súa personalidade son:

• Son incapaces de recoñecer os estados emocionais alleos.
• Teñen una escasa vida imaxinativa, con pobreza de soños e fantasía.
• Non teñen moita vida interior.
• Padecen trastornos sexuais como impotencia ou ausencia de libido.
• Son persoas pouco faladoras, serias, aburridas e que en ocasións dan a sensación de ser secas.
• Simplistas e cunha visión moi plana da realidade. Son moi prácticos e envórcanse cara a cuestións externas.
• Teñen una gran dificultade paira establecer vínculos afectivos: Posuír una personalidade marcada por estes trazos fai moi difícil a convivencia cun alexitímico, xa que nunca se sabe o que pensa ou sente e os seus exteriorizaciones redúcense ao xusto: o saúdo, a despedida ou a frase correcta pero seca.

Aínda que non sempre, as persoas alexitímicas notan en ocasións que algo vai mal coa súa parella, no traballo ou cos seus amigos, pero non acertan a descubrir que ocorre xa que eles mesmos ignoran o que senten, non saben como dicilo con palabras, non distinguen una emoción doutra. E, sobre todo, non saben que carecen da capacidade de recoñecer e expresar as súas emocións. Por este motivo, non é habitual que acudan á consulta dun profesional paira tratar un problema que descoñecen, senón que o habitual é que os alexitímicos só consulten cando tras acudir a distintos especialistas a tratar as súas enfermidades (fibromialxia, dores?), estes ven a posibilidade de que as súas doenzas sexan a expresión da súa incapacidade de expresar emocións e derívenos á consulta dun psiquiatra, posibilidade que moitos rexeitan.

O método diagnóstico máis utilizado paira comprobar se se está ante un caso de alexitimia é a escala de Toronto, un test que mide en que grao pódeo padecer una persoa en función ás respostas que dean a determinadas situacións. Con todo, Manchón sinala que esta non é máis que un modo de tentar axudar ao especialista, e recoñece que se utiliza máis na investigación que na práctica xa que, aínda que é un modo de objetivar conceptos moi abstractos, o máis importante é a percepción e o xuízo do clínico.

O manexo terapéutico desta desorde é complexo pois hai que recorrer a fármacos que estimulen os sistemas dos neurotransmisores noradrenégico e dopaminérgico ou, pola contra, que os inhiban. O método máis utilizado paira tratar a alexitimia é a psicoterapia, que neste caso persegue a necesidade de que aprendan a recoñecer os seus sentimentos e a expresalos.

Pero non sempre é necesario seguir un tratamento. É máis, na maior parte dos casos non se detectaría o problema se non se transmitise en forma das máis diversas enfermidades. En opinión de José Manchón «non hai que psiquiatrizar a alexitimia», xa que non cre necesario atopar una solución paira algo que é máis que nada un trazo de carácter, case como un modo de ser.