A violencia de xénero é un problema social difícil de combater e erradicar. Por este motivo, os médicos de atención primaria tamén se embarcaron nesta cruzada con iniciativas impulsadas para mellorar a súa formación nos distintos problemas de saúde mental que atenden nas súas consultas, para unha mellor detección e tratamento, segundo informan responsables da Sociedade Española de Médicos de Atención Primaria.
Descubrir os malos tratos é esencial para evitar que as súas vítimas cheguen aos servizos de urxencias con graves lesións ou, o que é peor, que nin sequera cheguen. Por máis campañas e divulgación que se fai sobre este asunto, as mensaxes parecen non calar, posto que nada máis iniciarse 2008, en pouco máis dunha semana, morreron tres mulleres vítimas da violencia de xénero en España. Os médicos de atención primaria son conscientes deste problema e de que poden cumprir un importante rol na súa identificación e abordaxe.
Proba desta preocupación é que a Sociedade Española de Médicos de Atención Primaria, SEMERGEN, incluído dentro dun programa de formación, bautizado como ‘Psicopíldoras formativas de Saúde Mental’, un caso clínico para ilustrar aos médicos do primeiro nivel asistencial sobre como poden descubrir e tratar os casos de malos tratos. O programa consistiu en formar aos médicos de primaria a partir dun total de dezaoito casos clínicos de problemas de saúde mental que poden atoparse no día a día nas súas consultas.
Malos tratos e enfermidade mental
Algúns dos máis importantes, posto que «desgraciadamente hai unha maior incidencia na sociedade», son a anorexia nerviosa, o ‘mobbing’ ou acoso laboral e o ‘burnout’ ou tensión laboral, a síndrome de Ulises, que creceu debido á chegada de inmigrantes e, por suposto, a violencia de xénero ou familiar, a xuízo de Rafael Rodríguez, vogal de Relacións Comunitarias de SEMERGEN, e un dos directores científicos do programa.
O papel do médico, ao identificar un caso de malos tratos, é tratar simultaneamente o problema do agresor e da vítima. Ambos poden sufrir unha enfermidade mental relacionada coa violencia de xénero. Neste sentido, Rodríguez lembrou que a maioría de agresores foron maltratados durante a súa infancia e que, entre estes, tamén hai psicópatas. Nalgúns casos, aínda que non en todos, é posible reeducar ao maltratador.
O papel do médico, ao identificar un caso de malos tratos, é tratar simultaneamente o problema do agresor e da vítima
As vítimas de malos tratos continuos presentan unha gran tensión, condutas de evitación, depresión e tentativas de suicidio. As condutas de evitación consisten en tentar evitar todas aquelas situacións que provocan ao agresor, o que pode levar á vítima a evitar o contacto familiar e a encerrarse. Isto reforza a dependencia da vítima cara ao agresor e, ao mesmo tempo, o illamento do círculo familiar e de amizades, explicou Rodríguez.
O médico ante os malos tratos
O médico de atención primaria ten certa vantaxe para sospeitar dun caso de malos tratos, posto que traballa coa contorna familiar. Pode coñecer ante que tipo de familia atópase, quen a compón, cal é a situación económica e laboral dos seus integrantes. Parte con certa vantaxe respecto doutros servizos, como os de urxencias, para sospeitar dun caso de malos tratos. A súa misión na loita contra a violencia de xénero (e familiar) é descubrilo para previr lesións graves e, mesmo, a morte a consecuencia das agresións. «A violencia de xénero sempre empeza pola violencia psicolóxica», afirma Rodríguez.
Para identificar un caso de malos tratos é crucial que o médico «desenvolva unha sensibilidade especial xa que, a miúdo, a paciente está a dicir, aínda que non sexa con palabras, que é vítima duns malos tratos», engade o experto. Que a paciente sexa hiperfrecuentadora sen presentar unha patoloxía clara, que non mellore co tratamento que se lle indique ou que sufra de apatía, tristeza ou ansiedade, son algunhas das pistas que poden pór en sobreaviso. E a partir de aquí, se o médico furga un pouco sen medo a preguntar acerca das relacións en casa, poida que consiga descubrir unha situación de malos tratos.
Protección e apoio emocional
Con todo, é esencial que o facultativo se gañe a confianza da vítima e, para logralo, debe mostrar apoio e garantir confidencialidade. «O primeiro que debe ofrecer o médico de atención primaria á paciente é seguridade no segredo profesional e proporcionarlle toda a protección que poida, así como apoio emocional», segundo Rodríguez. Hai que ter en conta que, a miúdo, a paciente non explica a ninguén, nin sequera á súa familia -nin a membros tan achegados como a súa nai ou a súa irmá- que é obxecto de malos tratos por parte da súa parella.
Ademais, tampouco é probable que lle confese ao médico a súa situación na primeira visita, senón que fagan falta varias ata que se gañe a súa confianza, detalla Rodríguez. Unha vez lógrase esa confianza, garántese a seguridade á vítima e, sempre que esta dea o seu consentimento, o médico de primaria pode alertar aos servizos sociais e, se é pertinente, ás Forzas de Seguridade. Ademais, no manexo dos malos tratos, o médico non traballa aisladamente, «o noso é un traballo en equipo, pluridisciplinar», explica Rodríguez, «con enfermeiras e psicólogos».
Todas estas consignas divulgáronse á comunidade de médicos de atención primaria non só a través do programa das ‘psicopíldoras formativas’, senón tamén cun curso sobre lesións psicopatolóxicas, talleres con actores e un libro que, xa hai dous anos, recolleu un amplo abanico de aspectos que se deben ter en conta desde o ámbito da atención primaria para sospeitar, identificar e abordar as situacións de malos tratos.
Os problemas de saúde mental representan en torno ao 20% das consultas diarias da atención primaria. Se se inclúen trastornos somatoformos e enfermidades asociadas, esta porcentaxe é maior. Por tanto, é obvio que o médico non só debe formarse neles, senón tamén reciclarse, explicou Rafael Rodríguez. As ‘Psicopíldoras formativas en Saúde Mental’ forma parte dunha iniciativa de SEMERGEN, patrocinada por Novartis, que, precisamente, persegue ese obxectivo de reciclar ao médico.
O programa configurouse como curso con dezaoito casos clínicos que inclúen os últimos avances diagnóstico-terapéuticos e que se remitiron por correo ao médico para que os estude e resolva. Os casos elaboráronse a partir de preguntas sobre problemas de saúde mental que aparecen nas consultas de atención primaria na vida real.
O caso de mulleres que preguntan ao médico pola disfunción sexual, da nai que acode preocupada pola anorexia da súa filla, do paciente que se levanta confuso porque ao espertarse equivócase e confunde ao seu fillo con outra persoa ou dos pacientes con depresión que incumpren o tratamento, que conduce a recaídas e o risco de tentativa de suicidio, son algúns dos motivos de consulta.
