Secuenciar o xenoma completo de cada individuo é tecnicamente factible, pero non é algo habitual senón anecdótico dentro do campo da investigación. Hoxe aínda resulta moi custoso en tempo e diñeiro. No entanto, pódense realizar análises xenéticas que permiten diagnosticar enfermidades ou analizar características biolóxicas persoais importantes relacionadas coa enfermidade, como saber cal é a nosa capacidade para eliminar tóxicos (do tabaco ou a contaminación urbana), aproveitar os nutrientes (dos alimentos que comemos) e responder os medicamentos. O experto Andrés Corno, farmacéutico xenetista clínico e director de Análises Xenéticas ANCOR -centro sanitario de Alacante dedicado á xenética humana, ao consello xenético e ao diagnóstico molecular- describe as aplicacións reais que hoxe teñen os achados en xenética.
En realidade o termo ou concepto de mapa xenético non é moi válido. Hai anos si se falaba de mapas xenéticos, cando aínda non se había secuenciado o xenoma humano, que supuxo un cambio na nosa forma de abordar o coñecemento das enfermidades (as súas causas ou os seus tratamentos). Estes mapas consistían en colocar unhas marcas nos cromosomas para establecer os puntos de referencia xenéticos de cada persoa e o que se obtiña era unha información groseramente legible, punto de partida necesario para outro tipo de estudos.
Desde que coñecemos a secuencia completa do noso xenoma (o conxunto de todos os xenes dunha persoa) o concepto de “mapa” non é moi utilizado e non reflicte ben o tipo de análises xenéticas que, cunha utilidade clínica, podemos facer na actualidade.
Análises xenéticas ou diagnóstico xenético de enfermidades. Desde os anos 70 estúdanse determinadas rexións do xenoma, baixo unha perspectiva médica, sobre todo para diagnosticar determinadas enfermidades hereditarias. Todos os nosos xenes -xenoma- caracterízannos como especie e individuos e permítennos coñecer características biolóxicas non apreciables a primeira ollada: a nosa propensión a padecer certas enfermidades, as nosas características físico-químicas e, tamén, psíquicas.
Non de forma habitual. Aínda que se desenvolveu tecnoloxía avanzada que o permite, non é posible a baixo custo e de forma xenérica coñecer o xenoma completo dun individuo. Ao premio Nobel James Watson regalóuselle hai pouco o seu nun CD; foi un alarde propagandístico do que pode facer a tecnoloxía neste campo, que avanza moi rapidamente pero que aínda non é alcanzable. O problema é que consome moito tempo e ten un custo moi elevado.
Aínda non temos unha idea clara e completa do que sería útil analizar para a maioría das persoas e enfermidades. O que podemos é diagnosticar moitas patoloxías hereditarias; de case todas as coñecidas pódense analizar os xenes que mutan (que enferman). Podemos estudar de forma clínica o xenoma do ser humano e o doutras especies con fins diagnósticos, xa que determinados virus non se poden diagnosticar por outros procedementos analíticos e coñecer o seu xenoma permítenolo. Este é o caso do virus do papiloma humano (VPH), axente causal dos tumores de pescozo de útero. Coñecendo a secuencia do seu xenoma, podemos ver se está presente nun individuo, home ou muller.
Fanse diagnósticos para buscar portadores de xenes alterados que dan lugar a patoloxías, cando ambos os proxenitores (nai e pai) son portadores dunha alteración xenética sen padecer a enfermidade. O diagnóstico de portadores permite evitar certas enfermidades hereditarias aos fillos. Pero este tipo de análise non é rutineiro. A situación da xenética médica en España non é a que sería desexable para un país desenvolvido. E o que se empeza a facer nas patoloxías multifactoriales, é dicir, as que son debidas ás interaccións entre a xenética dun individuo e o medio ambiente (a auga que bebemos, ao aire que respiramos, entre outros), é avaliar a contribución dalgúns xenes á aparición desas enfermidades.
Empézase a avaliar a aparición de enfermidades debidas ás interaccións entre xenética e medio ambienteNo caso do fume do tabaco: dúas persoas do mesmo peso, sexo e idade fuman 10 cigarros diarios. Unha ten a capacidade de eliminar os compoñentes que inhalou en dúas horas pero, a outra, tarda dez días. Eses tóxicos que non se eliminan permanecen circulando polo organismo, o que favorece o desenvolvemento de determinadas enfermidades. Agora temos a capacidade de analizar que xenes determinan nosa maior ou menor capacidade de eliminar sustancias tóxicas. E isto ten implicacións na saúde persoal, xa que permite establecer consellos e recomendacións persoais importantes que ata agora non foran posibles.
Os xenes que interveñen na nutrición, porque non todas as persoas comen o mesmo nin aproveitan a mesma cantidade dos nutrientes, as vitaminas e os minerais dos alimentos. Hai persoas que aproveitan o 100% do que comen e outras, o 50% ou o 10%. Inxeren o mesmo, pero chégalles distinta cantidade ao sangue e ás células dos tecidos. Por que unha aproveita o 100% do que inxere e outra só a metade? A resposta está nos xenes. O coñecemento das nosas características persoais ten utilidade preventiva.
A curto prazo non vexo interesante coñecer o 100% do noso material xenético, xa que só é útil unha pequena cantidade de toda esa información: só entre un 1% e un 2% é biológicamente relevante e desta pequenísima porcentaxe descoñécese canto é o importante para cada persoa concreta. Aínda é moito o que queda por coñecer.
Porque no xenoma temos rexións que son auténticos desertos de información, en contraste con rexións que si que son interesantes.
Durante moito tempo falouse do ADN lixo e aínda hoxe séguese utilizando este termo. Cando se fala de rexións codificantes do xenoma referímonos a aquelas rexións que conteñen información útil para dar lugar á síntese de proteínas. Nun símil informático, a secuencia do noso xenoma sería o disquete; este, sen un computador, non serve. Necesitamos un computador cun sistema operativo para poder utilizalo. É dicir, o noso organismo necesita da maquinaria celular que permite transformar a información do disquete (xenes) en proteínas, que son as executoras desa información.
O ADN lixo serían aquelas rexións dentro do xenoma que non son codificantes e que non dan lugar á síntese de proteínas. De feito, se alguén quere facer arqueoloxía, o lugar máis adecuado para facelo é o corpo humano. No home pódese estudar a evolución do xenoma, que se ha ido adaptando ao longo da evolución para adecuarse mellor á contorna ambiental e permitir a supervivencia da especie. A consecuencia é que hai xenes que deixaron de funcionar, pero os seus restos permanecen.
Cando falamos de cambios epigenéticos referímonos a cambios que non afectan á secuencia xenética, á secuencia do catro basees A, T, G, C (que é a forma que utilizamos para designar a compostos químicos concretos: adenina (A), guanina (G), citosina (C) e timina (T). Estas modificacións implican un cambio de funcionamento sen afectar á secuencia. Hoxe sabemos que estes cambios epigenéticos son importantes nalgunhas enfermidades como o cancro e, moi probablemente, tamén noutras.
Pódense estudar no ámbito xenético. En España temos a un experto mundial en epigenética: Manel Esteller. Desde o punto de vista clínico, os cambios epigenéticos poden ter valor diagnóstico, por exemplo no cancro de próstata, aínda que non se aplican na práctica clínica diaria nos hospitais españois. En oncoloxía é onde máis se avanzou en epigenética.
Os achados en xenética están a traducirse aos poucos en diversas aplicacións, sobre todo diagnósticas, pero non de forma exclusiva. Entre elas, figuran os diagnósticos virológicos e microbiológicos consistentes no estudo de virus, como o do papiloma humano, e bacterias, como as responsables da tuberculose. As resistencias aos antibióticos tamén se poden analizar, permitindo seleccionar o tratamento máis adecuado para cada paciente, informa Andrés Corno.
Outras aplicacións son o diagnóstico das patoloxías hereditarias de maneira prenatal -que supón estudar as características do feto nunha muller embarazada-, ou ben antes dun procedemento de fecundación “in vitro”, antes de implantar o cigoto no útero. O seu obxectivo é evitar enfermidades hereditarias. Outro campo é a farmacogenética, que consiste en estudar as variacións xenéticas dos individuos que inflúen en como se metabolizan e respóndese a determinados fármacos e, así, axustar a dose da medicación para obter o maior efecto terapéutico e evitar os seus efectos adversos.
Este tipo de estudos de farmacogenética están a realizarse en analxésicos, como os opiáceos, para tratar a dor intensa e crónica, e en fármacos que se utilizan en oncoloxía e psiquiatría. De forma incipiente, en enfermidades multifactoriales, como as oncolóxicas, cardiovasculares e neurodegenerativas, a información xenética está a utilizarse para establecer certas estratexias preventivas e advertir do risco que supón (en función da xenética de cada persoa) fumar, a exposición a sustancias tóxicas no medio laboral, a contaminación urbana ou os hábitos nutricionais como desencadenamentos destas patoloxías.
Os retos na investigación en xenética son, a xuízo de Corno, mellorar o diagnóstico preimplantacional, pola posibilidade que ofrece de evitar patoloxías hereditarias graves e o impacto que iso ten desde un punto de vista sanitario, sociolóxico e persoal; investigar nos mecanismos e xenes implicados nas enfermidades raras, para mellorar o seu diagnóstico e tratamento; profundar no estudo das interaccións entre os xenes e o medio ambiente e na nutrigenética e nutrigenómica, que trata de buscar e explicar a relación entre xenética e alimentación e a súa influencia no mantemento da saúde e na prevención da enfermidade.
