Este artículo ha sido traducido por un sistema de traducción automática. Más información, aquí.

• Autor: Por Juan Pablo Zurdo
• Data de publicación: Luns, 26 de Agosto de 2019

Na serie Cazadores de Mitos, un par de presentadores con formación científica desmenten crenzas populares en grao sumo diversas; por exemplo, que un teléfono móbil pode causar unha explosión nunha gasolineira. Estes profesionais poderían cuestionar tamén una das lendas máis arraigadas: que o ser humano é un animal racional, cando o seu comportamento cotián demostra que é máis emocional que outra cousa. É dicir, moi a miúdo actuamos por impulsos emocionais (amor, medo, pracer…) que despois disfrazamos de decisións analíticas.

Por iso, ao mesmo tempo que aumentan a información veraz ao alcance de todos, a eficacia da ciencia médica e o nivel educativo da poboación, tamén crece o negocio das pseudociencias. Parece un contrasenso, pero non deixa de ser un reflexo da contraditoria natureza humana. Cremos no que vemos, pero tamén no que necesitamos crer a despeito das evidencias.

Pseudociencias: os riscos contan

Sinalar os riscos da pseudociencia. Con este obxectivo, os ministerios de Sanidade e de Ciencia difunden o Primeiro informe sobre falecidos por mor das pseudoterapias en España. Elaborouno a Asociación para Protexer ao Enfermo de Terapias Pseudocientíficas (APETP), integrada por afectados, médicos e investigadores que loitan contra a desinformación e as estafas sanitarias. As súas conclusións non son só preocupantes, senón irreversibles en demasiados casos: cada ano rexístranse entre 1.210 e 1.460 mortes atribuíbles a prácticas que carecen de aval científico e aproveitan “a inacción das institucións e a ausencia de control da normativa”. A cifra podería ser moito maior, advirte o estudo, pois se trata dunha primeira recompilación de casos particulares ante a ausencia dunha estatística oficial.

• Por que as pseudoterapias son tan perigosas para quen teñen cancro

O documento remóntase a exemplos como “a fraude do Bio-Bac para enfermos terminais, que [más de 15 años después] segue vendéndose baixo o nome de Renoven”, pero tamén rexistra casos difundidos recentemente polos medios de comunicación. Casos como o neno de cinco anos que morreu por unha dermatitis alérxica causada por un produto homeopático con mercurio entre os seus ingredientes, o xogador de balonmán que rexeitou a quimioterapia para confiar en medicamentos naturais, unha muller con cancro de mama que preferiu o medicamento naturópata, a paciente falecida durante unha sesión de crioterapia ou o xubilado que non sobreviviu para os efectos de consumir dous produtos de homeopatía que prometen desintoxicar e reducir a dor e a inflamación: Rhus toxicodendron e Nux vomica.

Desesperación, esperanza e confianza cega

Por que tantas persoas confían nas “terapias alternativas”? A APETP e institucións como o Consello Xeral de Colexios de Médicos de España apuntan varias causas. Esa xanela ao coñecemento universal que é Internet tamén é un taboleiro de anuncios para calquera vendedor de crecepelos. Inflúe un factor tan comprensible como a desesperación ante unha enfermidade que nos empuxa a crer en calquera que nos venda unha falsa esperanza coas palabras adecuadas.

O factor humano, determinante, actúa en varias frontes para aumentar a clientela dos pseudoterapeutas: o poderoso e enganoso efecto placebo que nos fai sentir os efectos benéficos dun produto por pura sugestión, a crenza de que todo o natural é bo e todo “o químico” é veleno ou a tendencia a crer en teorías da conspiración que atribúen plans maléficos a toda a industria farmacéutica. Como dicía o científico e divulgador Carl Sagan, “afirmacións extraordinarias [que esa luz es un ovni, que las Torres Gemelas fueron dinamitadas desde dentro o que ese curandero sana la artritis] requiren probas extraordinarias”.

Tamén inflúen os personaxes famosos que apoian publicamente estas prácticas, e máis aínda o altofalante que moitos medios de comunicación supostamente serios prestan a algunhas prácticas como a homeopatía. Ese lavado de face é especialmente grave, segundo o Observatorio da Comunicación Científica (OCC).

Máis dun centenar de pseudoterapias

De que pseudoterapias falamos? O estudo identifica 73 que carecen de ensaios clínicos, revisións sistemáticas ou metaanálisis sobre a súa seguridade ou eficacia (a ataraxia, a cromoterapia ou a terapia bioenerxética, entre outras moitas) e aborda outras 66 das que existen publicacións pero non un aval científico suficiente sobre os seus efectos (crudivorismo, acupuntura, medicamento naturista, medicamento tradicional chinesa, quiromasaje, etc.).

O informe chama á precaución e á reacción. O feito de que sexa o primeiro deste tipo xa suxire a carencia de estudos en España para valorar un problema de saúde pública que implica miles de mortos e afectados. Poida que algunhas desas pseudoterapias resulten inocuas e non pasen de enfermar ao noso peto, pero outras minguan a saúde gravemente polos seus efectos directos ou porque o paciente atrasa ou rexeita un tratamento médico adecuado. Nese caso, a información contrastada e unha sa actitude escéptica poden ser un salvavidas.