Entre o 19 e o 26 de abril celébrase a Semana Mundial da Inmunización coa que a Organización Mundial da Saúde (OMS) pretende difundir o papel determinante que as vacinas tiveron na erradicación de numerosas enfermidades e no control doutras moitas. A pandemia da covid-19 proporcionou ás vacinas un protagonismo impensable até agora nun medicamento. O fin do pesadelo mundial que vivimos pasa por dispor de doses suficientes e por conseguir que cheguen a toda a poboación canto antes. José María Martín Moreno, catedrático de Medicamento Preventivo e Saúde Pública da Universidade de Valencia, repasa nesta entrevista a importancia da inmunización na covid-19 e reflexiona sobre a batalla que a ciencia libra paira evitar que os microorganismos poñan en xogo a saúde da poboación.
O debate sobre os efectos secundarios dalgunhas vacinas contra a covid-19 lesionará ou fortalecerá a súa imaxe?
Dependerá da comunicación que se faga das vacinas. Sábese que ao pór millóns de doses poden ocorrer efectos diversos, a maioría leves, como febrícula ou dor na zona onde se inxecta. Tamén pode haber un accidente na manipulación da inxección ou un síncope porque una persoa se desmaye por medo á agulla. Mesmo pode aparecer un problema que non ten que ver coa vacina, senón que se manifestou ao mesmo tempo que se administrou. Iso si, cando hai una relación potencialmente causal, hai que estudar ese efecto adverso con moito rigor e recoñecelo paira ter a máxima precaución protexendo ás persoas. Se isto visualízase, fortalecerá a confianza nas vacinas. Aínda que os efectos secundarios sexan moi escasos e infrecuentes, todos os cidadáns temos que ter a sensación de que se nos está dicindo a verdade e que estamos protexidos por un sistema de farmacovigilancia centrado na máxima protección da poboación.
Son seguras as vacinas?
O risco cero non existe, pero as vacinas merecen a maior das confianzas. Son produtos terapéuticos suxeitos a un especial coidado na súa avaliación. As tres fases de investigación experimental en humanos que seguen paira eliminar calquera toxicidade, garantir a seguridade e a inmunogenicidad (capacidade dun antígeno paira activar o sistema inmunitario) e demostrar a eficacia son una garantía. Cando se aproban pasaron todos os filtros necesarios que eu lle pediría a algo que fóra a administrar aos meus fillos. Ademais, a cuarta fase (postcomercialización), asegura un seguimento dos posibles problemas que poidan xurdir paira poder corrixilos.
A proliferación de informacións, moitas veces contraditorias, xerou certa incerteza. A comunicación parece deseñada polo movemento antivacunas.
A comunicación que houbo ao redor de certas vacinas, aos seus efectos secundarios e a falta de seguridade, así como a segmentación dos grupos de idade que deberían recibilas, non foi suficientemente clara. Nalgún momento habería que estudar desde o punto de vista xeopolítico ou geocomercial a que se debe tamaño dislate. Parece coma se xerouse ese debate precisamente para que a xente teña dúbidas, aumentando o rexeitamento e diminuíndo a demanda.
Por que é importante a inmunización?
O corpo constitúe un mecanismo asombroso que se protexe do ataque de axentes externos daniños mediante o sistema inmunológico. A súa función é proporcionarlle inmunidade, é dicir, impedir que os microorganismos utilicen as nosas células ou o noso material xenético paira multiplicarse danándonos a nós. Normalmente, a inmunidade é natural. O corpo tarda unhas dúas semanas en xerar anticorpos fronte a un axente estraño. Pero, se os microorganismos entran de forma masiva, non lle dá tempo a xerar esa garda pretoriana que lle defenda. Por iso faise imprescindible estimular o sistema inmunitario con vacinas, para que prepare ferramentas paira defenderse.
Como se estimula o sistema inmunitario?
Antes empregábanse vacinas de microorganismos vivos atenuados, virus e bacterias debilitados, con menos forza. Despois xurdiron outras máis seguras que inactivaban ao guerreiro. É como o Cid, que xa estaba morto, pero seguía encima do cabalo. Son vacúas, como a da gripe, que non poden producir a infección. Despois houbo máis avances. Hai algunhas elaboradas con péptidos. É a coraza do guerreiro inimigo que, con todo, exponse ao sistema inmunitario para que o recoñeza e vaia contra el. Outras son fundamentalmente xenéticas. Estas, sen producir infección ou dano algún, fan que as nosas células fabriquen xusto as partes da coraza do microorganismo que os nosos anticorpos verán cando de verdade invádanos. En todas as modalidades o obxectivo é que o noso corpo desenvolva anticorpos para que cando chegue ese microorganismo sexa capaz de eliminalo.
Moitas das enfermidades que se erradicaron ou controlado grazas ás vacinas, como as vexigas ou a poliomielitis, han desparecido da memoria colectiva. Conviría dar a coñecer que pasaba antes de que houbese vacúas?
Si. O que ocorre é que estamos nunha sociedade que vive moi rápido e non valora suficientemente a historia. Deberiamos ter presente que as sociedades e as persoas que non valoran a historia están condenadas a repetila.
Como repercutiu a inmunización na saúde pública?
Está demostrado que as vacinas xunto coa potabilización das augas é o que máis impacto tivo na saúde das persoas.
Por que varía tanto a eficacia dunhas vacinas a outras?
Depende das características do propio microorganismo, por exemplo, un virus. O seu obxectivo é multiplicarse e paralizar a maquinaria celular do organismo. E paira facelo dispón na cadea de RNA de catro bases: adenina, guanina, citosina e uracilo. Ese catro moldes vanse copiando e multiplicando, pero nesa multiplicación rápida pode haber erros de transcrición. Paira entendelo, imaxinemos un libro que ao fotocopiarse unha e outra vez de súpeto empezase a cambiar parte do texto. Ao principio, seguiría léndose, pero aos poucos o texto resultaría ilegible. O resultado sería un libro distinto ao orixinal. Isto é o que pasa co virus. Modificouse o suficiente para que non sexa visible aos ollos do defensor inmunológico.
É o que ocorre co virus da gripe?
Si, muta moito, por iso é polo que haxa que elaborar una vacúa cada ano. Tamén ocorre co VIH e por iso foi imposible até agora achar una vacúa. O coronavirus muta bastante, aínda que non tanto como os anteriores. Pero canto máis tempo deixémolo paseándose polo mundo, máis mutará. Se lle deixamos cambiar de armadura, de texto ou de camuflaje paira enganarnos, peor. Por iso é importante vacinar á poboación canto antes.
Dados os riscos que entraña que una poboación non estea ben protexida contra unha enfermidade, debería ser obrigatoria a vacinación?
Non son partidario de que sexa obrigatoria, senón máis ben de explicar e persuadir á poboación para que se vacine voluntariamente. Falamos dun medicamento que produce un beneficio moito maior que o potencial prexuízo que poida darse, e iso debería ser razón suficiente paira utilizalo. A obrigatoriedade da vacinación é propia de sociedades na que a decisión non se deixa en mans das persoas, senón que as toman outros por elas. Non son moi partidario dese tipo de sociedades.
Que fan as administracións sanitarias paira garantir a seguridade das vacinas?
Existe un sistema de validación científica dos estudos que constitúe una garantía, e as administracións encargadas da avaliación, como a Axencia Europea do Medicamento, teñen que avaluar todos e cada un dos puntos relacionados coa vacina. Só autorízase cando está todo en orde e resolvéronse as posibles pegas.
En casos como a vacina contra o covid-19, correuse demasiado na aprobación das vacinas?
Non. A aprobación pode ser definitiva, paira uso comercial, ou de urxencia, paira una situación como a que tivemos. Que se autorizou de urxencia non quere dicir que non se avaliou ben. En calquera caso, sexa aprobada una vacúa por un procedemento ou outro, existe un último mecanismo de seguridade: a farmacovigilancia. Na Axencia Española do Medicamento e Produtos Sanitarios existe un sistema de notificación ao que os profesionais deben comunicar calquera problema que poida xurdir.
As primeiras vacinas contra a covid-19 administráronse en Europa dez meses despois da irrupción do coronavirus. É un prazo extraordinario que pode dar a impresión de que quizá se correu demasiado. Con todo, segundo os expertos, non foi así. As claves do éxito científico apúntaas José María Martín Moreno: “Puxéronse moitísimos recursos paira lograr as vacinas, como nunca antes na historia. Un proceso que normalmente duraría cinco anos fíxose en menos de un”.A pandemia trouxo moitas calamidades e cometéronse moitos erros que emendar, pero da experiencia tamén poden extraerse elementos positivos, como sinala o catedrático da Universidade de Valencia: “O prazo no que se conseguiron as vacinas é algo extraordinario e esa é una lección que podemos sacar. Cando un quere una cousa, se se pon a enerxía, os recursos e a paixón necesarias, conséguese”. Sobre o control definitivo da pandemia, Martín Moreno é optimista, está convencido de que “con cohesión e determinación aos poucos lograremos vencela dunha vez e por todas”.
