Nunca ata a data apreciouse que as neuronas sintetizasen glucógeno. Tampouco, polo menos ata agora, habíase visto que a acumulación deste azucre fose nociva ou tivese efecto algún. Investigadores españois acaban de demostrar, con todo, que o exceso de glucógeno nas neuronas é o responsable da enfermidade de Lafora, unha patoloxía neurodegenerativa pouco frecuente. O achado, que se publica hoxe en Nature Neuroscience, podería explicar a orixe doutras neuropatologías nas que se aprecia morte celular.
Os libros de texto clásicos continúan contando que as neuronas non sintetizan glucógeno. A pesar diso, desde hai case un século sábese que no cerebro dalgúns enfermos hai acumulacións anómalas deste azucre. Pero de moi poucos enfermos, talvez unha quincena actualmente en España e uns 200 rexistrados en todo o mundo. Son os que sofren a enfermidade de Lafora, de carácter neurodegenerativo. Neste momento non ten cura nin tampouco tratamento. Quen a padecen empezan a sentir os seus efectos en forma de crise epilépticas e mioclonías (sacudidas involuntarias das extremidades) nos primeiros anos da adolescencia ou mesmo antes. E falecen xusto ao iniciar a idade adulta tras sumir previamente ao mozo nun estado vexetativo irreversible.
A enfermidade foi definida en 1911 polo neurólogo español Gonzalo Rodríguez Lafora, discípulo de Santiago Ramón e Cajal. A el débense o nome da enfermidade e o descubrimento de acumulacións de glucógeno nas neuronas dos pacientes. Ata agora non se viu a vinculación destes depósitos anormais e a enfermidade. E o que é máis importante, a posible asociación entre a síntese de glucógeno por parte das neuronas e outras enfermidades de carácter neurodegenerativo. De confirmarse esta asociación, explica Joan Guinovart, coordinador da investigación xunto con Santiago Rodríguez de Córdoba, «estariamos nas portas» da explicación dun mecanismo que se presume «fundamental» para entender un bo número de demencias senís.
Azucre patolóxico
A mutación de dous xenes provoca a acumulación mortal de azucre nas neuronas«Ninguén ata agora había visto que o exceso de azucre nas neuronas pode resultar patolóxico», resume Guinovart, recoñecido experto no metabolismo do glucógeno e director do Instituto de Investigación Biomédica de Barcelona (IRB). Como máximo, segue, conseguíronse identificar dous xenes cuxa mutación desencadea a enfermidade de Lafora, a enfermidade neurodegenerativa de peor prognóstico pola súa temperá aparición. O primeiro dos xenes recibe o nome de laforina; o segundo, de nome malina, foi descuberto en 1999 por Rodríguez de Córdoba, investigador do Centro de Investigacións Biolóxicas do CSIC en Madrid.
Ambos os xenes actúan de forma complementaria para manter os límites de glucógeno das neuronas nun nivel non patolóxico. Cando funcionan correctamente estimulan a degradación das proteínas responsables da acumulación de glucógeno. Pero cando un dos xenes está alterado, pérdese esta función, polo que a célula nerviosa acumula o azucre no seu interior en forma de depósitos. Nestas condicións, actívase o mecanismo de suicidio celular (apoptosis).
«O azucre nas neuronas provoca a súa morte», insiste Guinovart. «Polo menos na enfermidade de Lafora», matiza. Ninguén sabe de certo se este mecanismo é o mesmo que se dá noutras enfermidades neurodegenerativas, segue, pero tamén é certo que ninguén ata agora prestara atención a este fenómeno.
Guinovart e o seu equipo xa iniciaron investigacións orientadas a ver que ocorre con outras demencias nas que se observa morte neuronal. Tamén hai azucre acumulado. Pero, polo que parece, tamén o hai no cerebro normal, sen patoloxía asociada. A cuestión, pois, podería residir na cantidade. Os resultados obtidos ata a data, non publicados no presente traballo, avalan esta teoría.
Imagen: IRBNon hai unha única demencia. Tampouco hai unha única causa. Pero para os investigadores achar un mecanismo xenético no que unha mutación, pase ou non de pais a fillos, dea como resultado unha función patolóxica resulta clave para deseñar unha estratexia terapéutica. Así ocorre coa enfermidade de Lafora, na que se describiron dous xenes cuxa mutación desencadea unha función adversa, e con outras enfermidades neurodegenerativas.
No caso da enfermidade de Parkinson, é a proteína Tau a que está implicada na perda de mielina (proteína que recubre os axones das neuronas). Esa perda, que se traduce en morte neuronal nunha zona concreta do cerebro, toma corpo en forma de movementos involuntarios e perda de conciencia. No caso da enfermidade de Alzheimer, a morte neuronal afecta en primeira instancia á área cerebral que controla a memoria a curto prazo.
Aínda que non está probado que en parkinson e alzheimer haxa acumulación de depósitos de glucógeno, se se está vendo noutras demencias menos frecuentes. Para elas hai que establecer os niveis patolóxicos de azucre, sinala Guinovart. Pero máis aló, o que interesa «é o concepto». «Hai unha proteína que impide que se forme glucógeno», di, «como un policía que mantén a orde, pero por que levan as neuronas esta bomba de reloxaría que é preciso vixiar?». A resposta, sexa con ou sen azucre, é o que abre as portas a novas investigacións.
