A quimioterapia é un tratamento con sustancias químicas que se administra para superar a tuberculose, algunhas enfermidades autoinmunes e o cancro, aínda que este termo asóciese máis a enfermidades neoplásicas. A pesar dos beneficios que achegan estes medicamentos citostáticos, os seus efectos secundarios non son nada despreciables. Se non se controlan de maneira adecuada, prexudican gravemente a calidade de vida. Os vómitos e as náuseas son dúas das consecuencias máis habituais, que afectan ao 50% dos pacientes.
Imagen: Jenny Mealing
As náuseas son sensacións desagradables, controladas polo sistema nervioso, que se manifestan na parte posterior da garganta, a intervalos, e poden culminar con vómitos. A pesar do aparatoso do episodio, non é máis que unha protección natural do propio corpo, que permite protexelo de tóxicos ou velenos. Xunto coa alopecia, as náuseas e os vómitos sempre foron os principais medos da quimioterapia. Ter baixo control os dous últimos é o obxectivo da publicación “Sentir ben! Náuseas e vómitos baixo control”, editada pola Sociedade Española de Oncoloxía Médica (SEOM), o Grupo Español de Investigación en Cancro de Mama (GEICAM), a Federación de Mulleres con Cancro de Mama (FECMA) e o grupo de investigación Solti.
O control destes dous efectos secundarios “axuda a mellorar a calidade de vida do paciente, que é moi importante”, indica Laura García Estévez, do Centro Integral Oncolóxico Clara Campal (Madrid) e unha das autoras do libro.
Aínda que unha das principais preocupacións dos tratamentos oncolóxicos céntrase na eficacia, hai outras inquietudes por minimizar os seus efectos secundarios, sobre todo, as náuseas e os vómitos. Non controlalos ou subestimarlos pode prexudicar a calidade de vida do paciente e traducirse en trastornos metabólicos, diminución nutricional e anorexia, deterioración do estado mental e físico, interrupción do tratamento antineoplásico e alteración da capacidade funcional.
A publicación, que axuda a afrontar un problema real e frecuente, céntrase en mulleres con cancro de mama que reciben tratamento, “aínda que os consellos poden extrapolarse a outros cancros”, como asegura García Estévez, a condición de que utilicen “a mesma quimioterapia que no cancro de mama”. Nos tratamentos que administran fármacos como o platino, que son moi emetizantes (provocan moitas náuseas e vómitos), hai que extremar máis as precaucións, engade esta experta.
Tres tipos de náuseas
Nun tratamento quimioterápico, as náuseas e vómitos poden ser anticipatorios, agudos ou retardados. Os primeiros, que padecen o 29% (náuseas) e o 11% (vómitos) dos pacientes, desenvólvense antes ou durante a quimioterapia, son consecuencia dos primeiros cheiros tras o tratamento: o cheiro da habitación ou do alcol, entre outros. Os agudos son os máis comúns e danse durante as 24 horas posteriores ao comezo da quimioterapia. Dependen, sobre todo, do tipo de fármaco, da hora da administración e da dose. As náuseas e vómitos retardados, tamén chamados crónicos, detéctanse un día despois de recibir o tratamento.
Ademais dos tratamentos médicos, algunhas terapias complementarias poden aliviar ao paciente
Con todo, non todos os pacientes sofren estes molestos síntomas. As causas máis habituais, ademais dos medicamentos citostáticos, son a aplicación de radioterapia ao tracto gastrointestinal, ao fígado ou ao cerebro, así como o crecemento de tumores nestas rexións ou a hipercalcemia (aumento da cantidade de calcio no sangue), a deshidratación ou o exceso de auga nos tecidos, o estreñimiento, infeccións ou problemas renais e ansiedade.
Terapias complementarias
A evidencia empírica xa deu información moi valiosa aos oncólogos e hoxe en día disponse de diversos tratamentos antieméticos que melloraron moito a situación, en comparación con anos atrás. Os máis coñecidos son os antagonistas da serotonina, os inhibidores do receptor NK-1 e os corticoesteroides. Con todo, queda moito camiño por percorrer.
Ademais destes tratamentos médicos, algunhas terapias complementarias, que non os substitúen, poden aliviar ao paciente. Teñen máis probabilidade de ser efectivas, aínda que aínda con pouca evidencia clínica que o sosteña, a acupuntura, a acupresión (similar á acupuntura pero con presión manual ou cos cóbados), musicoterapia, técnicas de relaxación, información e educación e o uso terapéutico do cannabis (aprobado en Cataluña para persoas que non responden o tratamento habitual, non así no resto de comunidades autónomas).
Outras terapias alternativas, sen eficacia científica demostrada, son a hipnosis, o ginger (planta de alta tradición medicinal), a aromaterapia, o exercicio e a relaxación. García Estévez non dubida das bondades deste tipo de tratamentos: “Axudan a relaxar á muller antes ou despois da quimioterapia”. Isto xa reporta un gran beneficio. Respecto ao cannabis, asegura tamén que, en xeral, favorece o control dos efectos das náuseas.
Alimentación e exercicio
A actuación dos pacientes para reducir estes desagradables síntomas ten un papel crave, sobre todo, na alimentación e na actividade física. “Hai diversos trucos caseiros para evitar as náuseas e vómitos, que axudan a soportar a quimiorerapia”, afirma Estévez. As recomendacións máis habituais céntranse en comer e beber amodo e en pequenas cantidades ao longo do día, evitar comidas doces, ricas en graxas ou fritos, así como con aromas moi fortes, e tomar alimentos fríos ou a temperatura ambiente. Tamén se aconsella comer antes de recibir a quimioterapia e esperar polo menos unha hora antes de volver comer ou beber tras a sesión.
Respecto das bebidas, as frías e con gas melloran, en parte, a sensación de náuseas, en especial, se se toman en cantidades pequenas pero frecuentes. Aínda que unha hidratación adecuada pode axudar a reducir a sensación desagradable, un exceso causa, a miúdo, o efecto contrario.
En canto ao exercicio físico, depende de cada persoa. O repouso é bo para mellorar síntomas de cansazo e mesmo de náuseas e vómitos, pero cando o paciente está ben, a actividade física benefícialle: dar paseos, natación ou ximnasia acuática son as actividades máis aconselladas.
A figura dun fisioterapeuta axudará a decidir que exercicio é o máis adecuado en cada caso. Aínda que non está demostrado que a actividade deportiva evite as náuseas e os vómitos tras a quimioterapia, axuda a reducir a sensación de cansazo que provoca.
Do 21 ao 28 de xuño celébrase a Semana Europea contra a Leucemia. Preto de 5.000 persoas enferman cada ano en España. O 75% dos nenos, principais vítimas deste tipo de cancro, e a metade dos adultos conseguen superar a enfermidade. A leucemia é consecuencia da produción excesiva de glóbulos brancos. Hoxe en día, o principal tratamento é o transplante de medula ósea, que permite a súa curación ao substituír as células defectuosas por outras procedentes dun doante san.
Con todo, conseguir un doante compatible é moi difícil. Por este motivo creouse en 1991 o Rexistro Español de Doantes de Medula Ósea, REDMO, unha iniciativa da Fundación Internacional Josep Carreiras, que recolle información dos doantes españois e está en contacto con outros rexistros ao redor do mundo. Esta dificultade de doantes supérase grazas aos tratamentos con células nai, que eluden os problemas de compatibilidade.
Con este tratamento, a evolución da enfermidade mellorou nos últimos anos. Os pacientes máis novos entran en fase de remisión inicial da leucemia tras a quimioterapia, pero un número importante sofre recaída. O transplante de células nai ataca as células orixinarias do tumor.
